शहरांमधून उपलब्ध असणार्‍या सुविधा, पुरेसा पाणीपुरवठा, वीज पुरवठा, कुशल कामगार वर्ग, सांडपाणी वाहून नेण्यासाठी नलिकांचे जाळे आणि ह्या सर्वांवर खर्च करण्यासाठी लागणारे आर्थिक पाठबळ इ. ग्रामीण भागांमध्ये अभावानेच आढळतात, त्यामुळे शहरांमध्ये वापरण्याची शुद्धीकरणयंत्रणा ग्रामीण भागात तशीच्या तशी वापरता येत नाही. तसेच ग्रामीण भागांमध्ये लोकवस्ती विखुरलेली असल्यामुळे उत्पन्न झालेले सांडपाणी एकत्र करून शुद्ध करण्याऐवजी स्वतंत्र घरांसाठी स्वतंत्र यंत्रणा असणे योग्य ठरते. ह्या कामी उपयोगी ठरतात ते १) पूतिकुंड (septic tanks), २) जलतल शौचालय (aqua privy), ३) मलकुंड शौचकूप (pit latrine), ४) चराचा शौचकूप (trench latrine), ५) संच्छिद्रण शौचकूप (borehole latrine), ६) जल निमीलक शौचकूप (water seal latrine), ७) रासायनिक प्रसाधनगृह (chemical toilet) इत्यादी. पूतिकुंडाविषयीची माहिती पूतिकुंड व अवायुजीवी निस्यंदक या नोंदीत दिलेली आहे. रासायनिक प्रसाधगृहे वापरण्यास खर्चिक असल्यामुळे त्यांचा उपयोग फारसा केला जात नाही, परंतु वरील यादीमधील इतर यंत्रणांचे वैशिष्ट्य पुढीलप्रमाणे : १) कमी खर्चांत बांधकाम, २) कमी पाणी वापरावे लागते, ३) सांडपाणी वाहून नेण्याचा खर्च नाही, ४) वापर सुरू केल्यावर विशिष्ट काळानंतर उपयुक्त खत उपलब्ध होते, ५) सांडपाणी आणि मैला जमिनीत खोदलेल्या एकाच खड्ड्यामध्ये जमा होतात. आकृती क्र. २३.१ ते २३.५ ह्यामध्ये ह्या यंत्रणांची वैशिष्ट्ये दाखविली आहेत.
संदर्भ :
- Wagner, E. G.; Lanoix, J. N. Excreta Disposal For Rural Areas and Small Communities.
- Deo, R. G. Manual on Low Cost Sanitation, Goa, 2009.
- Manual on Sewerage and sewage treatment, Central Public Health and Environmental Engineering organization, Ministry of Urban development, New Delhi, 1993.
