स्व-आदरभाव ही संकल्पना मानसशास्त्राच्या व्यक्तिमत्त्व मानसशास्त्र या शाखेमधील एक महत्त्वाची संकल्पना आहे. स्व आदरभाव हा मानवी व्यक्तिमत्त्वाचा एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे. यामध्ये व्यक्तीने स्वत:बद्दल केलेले भावनिक आणि बोधात्मक मूल्यमापन अंतर्भूत असते. व्यक्तीला स्वत:बद्दलची योग्यता-अयोग्यता ठरवायला ही मूल्यमापने मदत करतात.
स्व-आदरभाव म्हणजे स्वत:चे धनात्मक अथवा ऋणात्मक मूल्यमापन तर स्व-संकल्पना म्हणजे आपण स्वत:बद्दलच काय विचार करतो, ते होय. मानसशास्त्रज्ञ विल्यम जेम्स यांच्या म्हणण्यानुसार व्यक्तीला मिळालेले यश अपेक्षेपेक्षा जास्त असेल तर, अशा अनुभवातून स्व-आदरभावाचा विकास होतो. (self esteem = success/pretensions). ए. एच. मॅस्लो यांनी दिलेल्या गरजांच्या अधिश्रेणीमध्येही स्व-आदरभाव ही गरज आत्मवास्तविकीकरणाच्या आधीची गरज, म्हणजे पाचपैकी चौथ्या पातळीवरील गरज, म्हणून मानली गेली आहे. व्यक्तिमत्त्वाचा विकास होत असताना अवतीभवतीच्या व्यक्ती आणि उपलब्ध परिस्थितीशी संवाद साधताना स्व-आदरभावाचे विकसन होते (मीड, १९३५). इतरांशी तुलना करताना स्व-आदरभावाची जडणघडण होत जाते. माणूस आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर आपल्या ‘स्व’ चे विश्लेषण करत असतो. शारीरिक सौंदर्य, आर्थिक स्थिरता, भावनिक समाधान, शैक्षणिक यश इत्यादी घटक व्यक्तीच्या स्व-आदरभावाला पोषक ठरतात. याउलट नकारात्मक गोष्टी स्व-आदरभावाचे खच्चीकरण करतात.
स्व-आदरभावाची भावना ही व्यक्तीच्या आयुष्यात स्थिर नसते. परिस्थितीनुसार अथवा जीवनातील विशिष्ट घटनेप्रमाणे त्याच्यामध्ये चढउतार होत असतात. उदारणार्थ, एखादी व्यक्ती आपल्या कार्यक्षेत्रात व्यावसायिक निपुणतेमुळे सकारात्मक आत्मसन्मान बाळगते; परंतु तीच व्यक्ती परस्परसंबंधामध्ये अपयश आल्यामुळे ‘स्व’ विश्लेषण नकारात्मकरीत्या करते. म्हणूनच व्यक्तीमधील स्व-आदरभाव हा परिस्थितीसापेक्ष असतो. यातूनच व्यक्तीच्या सर्वंकष (ग्लोबल) आत्मसन्मानाची संकल्पना तयार होते.
स्व-आदरभावावरील संशोधने त्याच्या मानसिक रचनेबाबतची मतभिन्नता दर्शवितात. रोझेनबर्ग (१९६५) यांच्या मतानुसार स्व-आदरभाव ही एकसंध (सर्वंकष) म्हणजेच एक घटक असलेली संकल्पना आहे. त्याचे कोणतेही उपघटक नाहीत. या विचाराचा विरोध रोमिन टाफरोडी (२००१) यांनी केला. त्यांच्या मते स्व-आदरभावाचे दोन घटक आहेत. एक म्हणजे स्वप्रेम (सेल्फ-लाइकिंग) आणि दुसरे म्हणजे स्व-सक्षमता (सेल्फ-कम्पेटन्स). स्व-सक्षमता म्हणजे स्वत:ला स्वत:बद्दलचा तो अनुभव की ज्यात व्यक्ती हेतुपुरस्सर म्हणजे त्याच्या इच्छेचा वापर करून जीवनात अपेक्षित परिणाम/ बदल घडवून आणू शकतात. आपल्याला हव्या त्या गोष्टी करू शकण्याबद्दल आपले मत म्हणजे स्व-सक्षमता. सामाजिकदृष्ट्या आपण किती चांगली किंवा वाईट व्यक्ती आहोत याचे मूल्यांकन म्हणजे स्वप्रेम. इतर संशोधकांनी स्व-आदरभावाचे बहुआयामी सिद्धांत देखील मांडले आहेत.
स्व-आदरभाव कमी असणारे लोक हे स्वत:बद्दल नकारात्मक भाव बाळगतात, स्वत:वरील टीकेने चटकन व्यथित होतात, त्यांना चुकांची भीती वाटते आणि ते निर्णय घेण्यात टाळाटाळ करतात. स्वत:बद्दल दोषाची व अपराधीपणाची भावना बाळगतात आणि स्वत:बद्दल असंतुष्ट असतात. स्व-आदरभाव पुरेसा अधिक असणारे लोक हे स्वत:बद्दल सकारात्मक भाव बाळगतात, स्वत:वरील टीका सकारात्मकरीत्या घेतात, त्यांना चुकांची भीती वाटत नाही आणि न घाबरता निर्णय घेतात आणि स्वत:ला स्वीकारतात.
स्व-आदराचे मापन, वैश्विक आत्मसन्मान आणि विशिष्ट क्षेत्रातील स्व-आदरभावाचे मोजमापन करणाऱ्या अनेक मानसशास्त्रीय चाचण्या उपलब्ध आहेत. जेनिस-फील्ड फीलिंग्स ऑफ ईनअडिक्वसी स्केल (१९५९), कोप्पेरस्मिथ सेल्फ-एस्टीम इन्व्हेंटरी (१९६७), रोझेनबर्ग सेल्फ-एस्टीम इन्व्हेंटरी (१९६५), सेल्फ-लाइकिंग सेल्फ-कम्पेटन्स स्केल (रोमीन टाफरोडी, २००१) , मल्टी डायमेन्शनल सेल्फ-एस्टीम स्केल (रोटाटोरी, १९९४) इत्यादी स्वत: प्रतिक्रिया देण्याच्या चाचण्या उपलब्ध आहेत. ग्रीनवॉल्ड व बनाजी (१९९५) यांनी स्व-आदरभाव ही संकल्पना आंतरिक चाचण्यांद्वारे (इम्प्लिसिट मेजरमेन्टस्, IAT) मोजमाप करावी असे सुचवले आहे. IAT चाचण्या सामाजिक वांछनीयतेपासून सुरक्षित असतात. सामाजिक वांछनीयता म्हणजे व्यक्तीची स्वत:बद्दल चांगले सांगण्याची प्रवृत्ती होय. रोझेनबर्ग सेल्फ एस्टीम इन्व्हेंटरी (१९६५) आणि सेल्फ लाइकिंग सेल्फ कम्पेटन्स स्केल (रोमीन टाफरोडी, २००१) यांचे मराठी रूपांतर विवेक बेल्हेकर यांनी केले असून ते उपलब्ध आहे.
चावेझ आणि हेथरटॅन (२०१४) यांच्या मेंदूवरील संशोधनानुसार फ्रंटोस्ट्रीआटल पाथवे (frontostriatal pathway) हे स्व-आदरभावाशी निगडित आहेत. फ्रंटोस्ट्रीआटल पाथवे हे मिडीअल प्रीफ्रॉन्टल कॉर्टेक्सला व्हेंट्रल स्ट्रीआटमशी जोडतात. मिडीअल प्रीफ्रॉन्टल कॉर्टेक्स (medial prefrontal cortex) हा स्वत:बद्दलचे ज्ञान साठवतो तर व्हेंट्रल स्ट्रीआटम (ventral striatum) हा प्रेरणा आणि पारितोषिक याबद्दलच्या भावनांशी निगडित आहे. व्यक्तीच्या आत्मसन्मानातील तीव्र चढउतार हे नैराश्याचे सूचक आहेत. अतिअधिक स्व-आदरभाव हादेखील मानसिक विकारांशी जोडला गेला आहे. अत्याधिक प्रमाणातील स्व-आदर हा आत्मरती किंवा नार्सिसी व्यक्तित्व विकाराशी संबंधित असल्याचे लक्षात आले आहे. मनाचा कमकुवतपणा आणि अतिरिक्त मानसिक तणाव यांचे पर्यवसन स्व-आदरभावाच्या कमतरतेत होते. जीवनात दु:खदायक प्रसंग, ध्येयपूर्तीत अपयश यांचा सामना करताना स्व-आदरभावाची खरी कसोटी लागते.
उच्चकोटीचा स्व-आदरभाव असलेल्या व्यक्ती आणि स्व-आदरभावाचा अभाव असलेल्या व्यक्ती यांची जीवनातल्या कसोटीच्या प्रसंगांना सामोरे जाण्याची तऱ्हा आणि दृष्टिकोण भिन्न असतो. त्यामुळे अपयश आल्यास स्व-आदरभाव असलेली माणसे दु:खावर मात करून पुन्हा उभे राहण्याची उर्मी दाखवतात तर स्व-आदरभावाचा अभाव असलेली माणसे अपयशानंतर खचून जाऊन प्रयत्न सोडून देतात. एकूण प्रत्येक माणसासाठी मानवी व्यक्तिमत्त्वातील स्व-आदरभावाची जाणीव त्याच्या परिपूर्ण व्यक्तिमत्त्वासाठी अत्यंत आवश्यक असते.
संदर्भ :
- Branden, Nathaniel, The Psychology of Self-Esteem, San Francisco, Jossey-Bass, 1969.
- Larson R & Buss D, Personality Psychology: Domains of knowledge about Human Nature (5th Ed), Mc Graw-Hill International Edition, New York.
- Tafarodi, R.W & Swann, William, (2001). Two-dimensional self-esteem: Theory and measurement, Personality and Individual Differences. 31. 653-673. 10.1016/S0191-8869(00)00169-0.
- समीक्षण : विवेक बेल्हेकर
