(प्रस्तावना) पालकसंस्था : मुंबई विद्यापीठ, मुंबई | समन्वयक : विवेक बेल्हेकर | संपादकीय सहायक : वर्षा देवरुखकर
मानवी मनाबाबत सर्वांनाच अतिशय कुतूहल असते. माणसाचे मन कशा प्रकारे काम करते? आपल्याला इतरांचे मन समजू शकते का? आपल्या मनामध्ये आपल्याला बदल घडवता येतात का? मानसशास्त्रीय चाचण्या कशा असतात आणि त्यांचा वापर कसा करतात? यासारखे अनेक प्रश्न पडतात. यासारख्या प्रश्नाची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न मानसशास्त्रज्ञ करतात. मानसशास्त्र हे मानवी मन आणि त्याच्या प्रक्रिया यांचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करते. मानसशास्त्र ज्याप्रमाणे मनाचा शास्त्रीय अभ्यास करणारे शास्त्र आहे त्याप्रमाणे ते जीवनोपयोगी असे उपयोजित शास्त्रसुद्धा आहे. मानसशास्त्राचा अभ्यास करणारे संशोधक आणि व्यावसायिक यांना मानसशास्त्रज्ञ म्हंटले जाते. ते ज्या विशिष्ट विषयात काम करतात त्यानुसार त्यांची सामाजिक, चिकित्सा, संघटन आणि औद्योगिक, बोधनिक, शैक्षणिक आणि सल्ला व मार्गदर्शन मानसशास्त्रज्ञ इत्यादीप्रकारे वर्गवारी केली जाते. मनाचा अभ्यास करताना मानसशास्‍त्रामध्ये मेंदूच्या व जैविक प्रक्रियांचा अभ्यास केला जातो. मानसशास्त्रज्ञ मनाच्या निरनिराळ्या क्रियांची माहिती मिळविण्यासाठी मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर करतात.

मानसशास्त्राच्या अनेक शाखा-उपशाखा आहेत. त्यामध्ये प्रामुख्याने बोधनिक, व्यक्तिमत्त्व, सामाजिक, मनोगतीकीय, वार्तनिक, भावना, प्रेरणा, समष्टी, मानवता आणि अस्तित्ववादी, चेतामानसशास्त्र, वैकासिक, लिंगभाव, सकारात्मक, संस्कृतीचे मानसशास्त्र अशा अनेक मुलभूत/सैद्धांतिक शाखा आहेत. तसेच चिकित्सा, समुपदेशन, संघटन आणि औद्योगिक, उपयोजित, सामाजिक, मानसिक, शारीरिक, आरोग्य, समूह, शैक्षणिक, पर्यावरण व पर्यावरण संवर्धन, सैनिकी, सामाजिक बदलाचे मानसशास्त्र इत्यादी उपयोजित शाखा आहेत. अर्थवर्तन, राजकीय, उत्क्रांती यांसारख्या अनेक आंतरविद्याशाखीय विषयांचा अभ्यासही यात केला जातो. वरील सर्व विद्याशाखांमार्फत मानवी प्रक्रियांचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास केला जातो.

मराठी विश्वकोशाच्या मानसशास्त्राच्या या ज्ञानमंडळात मानसशास्त्रातील संकल्पना, मानसशास्त्रातील महत्त्वाचे सिद्धांत, विशेष मानसशास्त्रज्ञांची चरित्रे, मानसशास्त्राच्या महत्त्वाच्या शाखा व उपशाखा आणि मानसिक विकृती अथवा आजार या पाच प्रकारांच्या मुख्य वर्गवारीमध्ये मानसशास्त्रीय नोंदी पहावयास मिळतील.

अवधान अस्थिरता आणि अतिक्रियाशीलता विकृती (ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder)

अवधान अस्थिरता आणि अतिक्रियाशीलता विकृती

ही एक वर्तनविषयक विकृती आहे. हा एक मेंदूचा आजार असून त्यात रुग्णाचे एका विशिष्ट प्रकारे वर्तन दिसून येते. अनेकदा पालक ...
आयझेंकचा व्यक्तिमत्त्वाचा सिद्धांत (Eysenck’s Theory of Personality)

आयझेंकचा व्यक्तिमत्त्वाचा सिद्धांत

हा व्यक्तिमत्त्व मानसशास्त्रातील एक गुणविशेष (trait) सिद्धांत आहे. हा सिद्धांत हान्स यूर्गन आयसेंक/आयझेंक (Hans Jürgen Eysenck, १९१६–१९९७) या जन्माने जर्मन ...
आयसीडी (International Classification of Diseases)

आयसीडी

रोगांचे आंतरराष्ट्रीय वर्गीकरण : जागतिक पातळीवरील आरोग्याचा दर्जा आणि रोगांचे प्रमाण व प्रादुर्भाव यांचा मापदंड ठेवणारी प्रणाली म्हणजे ‘आयसीडी’. तिच्याद्वारे सर्व ...
कारेन होर्नाय (Karen Horney)

कारेन होर्नाय

होर्नाय, कारेन : (१६ सप्टेंबर १८८५–४ डिसेंबर १९५२). अमेरिकन मनोविश्लेषक. तिचा जन्म हँबर्गजवळील ब्लान्केन्से( Blankenese, near Hamburg) येथे झाला. तिचे ...
कुर्ट ल्यूइन (Kurt Lewin)

कुर्ट ल्यूइन

ल्यूइन, कुर्ट : (९ सप्टेंबर १८९० – १२ फेब्रुवारी १९४७). अमेरिकन सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ. जन्म प्रशियातील मॉगील्नॉ (हे सध्या पोलंडमध्ये आहे) येथे ...
कॅरल गिलिगन (Carol Gilligan)

कॅरल गिलिगन

गिलिगन, कॅरल : (२८ नोव्हेंबर १९३६). अमेरिकन स्त्रीवादी विचारवंत, जागतिक ख्यातीच्या मानसशास्त्रज्ञ, नीतितज्ज्ञ आणि सुप्रसिद्ध लेखिका. ‘नैतिक समस्यांकडे पाहण्याचा स्त्रियांचा ...
क्लार्क लेनर्ड हल (Clark Leonard Hull)

क्लार्क लेनर्ड हल

हल, क्लार्क लेनर्ड : (२४ मे १८८४–१० मे १९५२). अमेरिकन नववर्तनवादी मानसशास्त्रज्ञ. अक्रॉन, न्यूयॉर्क येथे त्याचा जन्म झाला. तरुणवयातच पोलिओचा ...
क्षेत्रीय मानसशास्त्र (Topological Psychology)

क्षेत्रीय मानसशास्त्र

अमेरिकन सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ आणि क्षेत्रीय मानसशास्त्राचा प्रणेता कुर्ट ल्यूइन याने मानसशास्त्रीय घटनांचे वर्णन आणि उपपादन करण्यासाठी गणित, पदार्थशास्त्र, रसायनशास्त्र या ...
ग्रॅनव्हिल स्टॅन्ली हॉल (Granville Stanley Hall)

ग्रॅनव्हिल स्टॅन्ली हॉल

हॉल, ग्रॅनव्हिल स्टॅन्ली : (१ फेब्रुवारी १८४४ – २४ एप्रिल १९२४). अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ. अमेरिकेतील अ‍ॅराफील्ड (Ashfield), मॅसॅचूसेट्स (Massachusetts) येथे जन्म ...
चार्ल्स स्पिअरमन (Charles Spearman)

चार्ल्स स्पिअरमन

स्पिअरमन, चार्ल्स एडवर्ड : (१० सप्टेंबर १८६३ — १७ सप्टेंबर १९४५). इंग्रज मानसशास्त्रज्ञ. त्याचा जन्म लंडन येथे झाला. ब्रिटिश लष्करातील ...
जॉर्ज फ्रेडरिक स्टाउट (George Frederick Stout)

जॉर्ज फ्रेडरिक स्टाउट

स्टाउट, जॉर्ज फ्रेडरिक : (६ जानेवारी १८६०—१८ ऑगस्ट १९४४). विख्यात ब्रिटिश मनोवैज्ञानिक आणि तत्त्वज्ञानाधिष्ठित अनुभववादी मनोविज्ञानाच्या ब्रिटिश परंपरेतील शेवटचा प्रतिनिधी ...
ज्ञानसंपादन (Learning)

ज्ञानसंपादन

ज्ञानसंपादनाची सुरुवात लहान मूल आणि सभोवतालचे पर्यावरण यांच्यातील आंतरक्रियेतून होत असते. काही नवीन दिसले की, मूल त्या दिशेने स्वत:चे डोळे ...
प्रतिमा (दृश्य) संवेदनिक स्मृति (Iconic Sensory Memory)

प्रतिमा

अल्पकालिक संवेदन स्मृतीचा प्रकार. एखादी गोष्ट स्मरणात ठेवणे, याची सुरुवात संवेदन इंद्रियामार्फत होते. मानसशास्त्रज्ञांनी संशोधनांती हे सिद्ध केले आहे की, ...
बुऱ्हस फ्रेडरिक स्किनर (Burrhus Frederic Skinner)

बुऱ्हस फ्रेडरिक स्किनर

स्किनर, बुऱ्हस फ्रेडरिक : (२० मार्च १९०४ — १८ ऑगस्ट १९९०). अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ. जन्म अमेरिकेच्या पेनसिल्व्हेनिया (Pennsylvania) राज्यातील सस्क्वेहॅना  (Susquehanna) ...
भावातिरेकी सक्तियुक्त विकृती (Obsessive-Compulsive Disorder)

भावातिरेकी सक्तियुक्त विकृती

एक मनोविकृती. या मानसिक आजारास कल्पना क्रिया अनिवार्यता / विचार कृती अनिवार्यता / कल्पना कृती अनिवार्यता असेही म्हटले जाते. या ...
भावातिरेकी सक्तियुक्त विकृतीचे प्रकार (Types of Obsessive-Compulsive Disorder)

भावातिरेकी सक्तियुक्त विकृतीचे प्रकार

मनोविकृतीच्या या मानसिक आजारास कल्पना क्रिया अनिवार्यता / विचार कृती अनिवार्यता / कल्पना कृती अनिवार्यता असेही म्हटले जाते. या नोंदीत ...
मानसिक विकारांची नैदानिक व सांख्यिकी नियमपुस्तिका (DSM)

मानसिक विकारांची नैदानिक व सांख्यिकी नियमपुस्तिका

डायग्नोस्टिक ॲण्ड स्टॅटिस्टिकल मॅन्युअल ऑफ मेंटल डिसऑर्डर्स (डीएसएम) : (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) मानसिक विकारांची नैदानिक व ...
यथार्थता, मानसशास्त्रीय चाचणीची (Validity of Psychological Test)

यथार्थता, मानसशास्त्रीय चाचणीची

मानसशास्त्रीय चाचणीचे मानांकन करण्याकरिता वापरली जाणारी एक पद्धत. मानवी क्षमता आणि गुणवैशिष्ट्ये यांचे मापन करण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञ विविध मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर ...
रॅाजर्सचे व्यक्तिमत्त्व प्रारूप (Rojer’s Personality Model)

रॅाजर्सचे व्यक्तिमत्त्व प्रारूप

अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ कार्ल रॅन्सम रॅाजर्स ह्यांनी मांडलेले व्यक्तिमत्त्व प्रारूप त्यांच्या व्यक्तीकेंद्रित उपचारपद्धती व सिद्धांतावर आधारित आहे. मानसशास्त्रज्ञ म्हणून काम करताना ...
लेव्ह सेमेनोव्हिच व्योगोट्स्की (Lev Semyonovich Vygotsky)

लेव्ह सेमेनोव्हिच व्योगोट्स्की

व्योगोट्स्की, लेव्ह सेमेनोव्हिच (Vygotsky, Lev Semyonovich) : (५ किंवा १७ नोव्हेंबर १८९६ – ११ जून १९३४). प्रख्यात रशियन शिक्षणतज्ज्ञ, भाषाशास्त्रज्ञ ...