एटना ज्वालामुखी (Etna Volcano)

मौंट एटना. इटलीच्या सिसिली बेटावरील एक जागृत (सक्रीय, क्रियाशील) ज्वालामुखी. ग्रीक शब्द ऐटने (मी जळत आहे – ‘I burn’) यावरून एटना हा शब्द आलेला आहे. जगातील प्रसिद्ध जागृत ज्वालामुखींपैकी हा एक आहे. सिसिली बेटाच्या पूर्व भागात, कातेन्या शहराच्या वायव्येस असलेला हा ज्वालामुखी पर्वत आयोनियन समुद्रापासूनच विस्तारत गेलेला आहे. मौंट एटना हा यूरोपातील सर्वाधिक उंचीचा ज्वालामुखी पर्वत असून त्याच्या सर्वोच्च माथ्याची उंची सस. पासून ३,३२३ मी. पेक्षा अधिक आहे. इतर जागृत ज्वालामुखींप्रमाणेच या ज्वालामुखीची उंचीही सतत बदलत असते. उद्रेकाच्या वेळी बाहेर पडणाऱ्या ज्वालामुखी पदार्थांच्या संचयनामुळे त्याची उंची वाढते, तर सातत्याने ज्वालामुखी कुंडाच्या कडा कोसळल्यामुळे त्याची उंची कमीही होते. इ. स. १८६५ मध्ये त्याची उंची ३,३३१ मी., तर इ. स. १९०० मध्ये ती ३,२६२ मी. होती. एटना पर्वताच्या पायथ्याचा व्यास सुमारे ४० किमी. आणि अनियमित पायथ्याचा परिघ सुमारे १६० किमी. असून त्याने सुमारे १,६०० चौ. किमी. क्षेत्र व्यापलेले आहे.

एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यापासून एटनाच्या शास्त्रशुद्ध अभ्यासास सुरुवात झाली. त्यासाठी एटना पर्वताच्या उतारावर कातेन्या, कासा एतनीआ व कँतोनिएरा या तीन ठिकाणी भूकंपमापक वेधशाळा स्थापन करण्यात आल्या आहेत. एटनाच्या भूशास्त्रीय वैशिष्ट्यांवरून असे दिसते की, नवजीव महाकल्पाच्या अखेरीपासून (सुमारे २.६ द. ल. वर्षांपूर्वी) हा ज्वालामुखी जागृतावस्थेत आहे. या पर्वतात ज्वालामुखी कुंडांचे आणि त्यांच्या दुय्यम शंकूंचे अनेक गट आढळत असून त्यांच्यातून नियतकालिक पद्धतीने शिलारस व लाव्हाजन्य पदार्थ बाहेर फेकले जातात. ज्वालामुखी केंद्राच्या बाहेरील बाजूस आणि उतारांवर पसरलेल्या भेगी ज्वालामुखींवर अनेक गौण लाव्हाशंकू निर्माण झालेले आहेत. ईशान्य विवर, बोका नुओवा, व्होरागाइन आणि आग्नेय विवर हे माउंट एटना पर्वताचे सक्रिय विवर आहेत.

हजारो वर्षांपूर्वीपासून नियमितपणे येथे ज्वालामुखीचे उद्रेक होत असून काही उद्रेक अतिशय भीषण ठरलेले आहेत. या ज्वालामुखी पर्वताबद्दल अनेक ग्रीक दंतकथाही आहेत. प्राचीन ग्रीक कवी हीसिअड यांनी या ज्वालामुखीचे वर्णन केल्याचे आढळते. ग्रीक कवी पिंडर आणि नाटककार एश्चिलस यांनी या ज्वालामुखीच्या इ. स. पू. ४७५ मधील प्रसिद्ध उद्रेकाचा संदर्भ दिलेला आहे. इ. स. पू. ३९६ मध्येही याचा उद्रेक झाल्याचा उल्लेख मिळतो. इ. स. १३८१ मधील उद्रेकात बाहेर पडलेला शिलारस १६ किमी. अंतरावरील आयोनियन समुद्रापर्यंत वाहत गेला होता. इ. स. पू १५०० ते इ. स. १६६९ या कालावधीत अंदाजे ७१ उद्रेक झाल्याची नोंद आहे. ११ मार्च ते १५ जुलै १६६९ या कालावधीत अनेक उद्रेक झाले आणि बरोबरीने तीव्र स्वरूपाचे भूकंपाचे धक्केही बसले होते. या ऐतिहासिक उद्रेकात सुमारे ८३० द. ल. घ. मी. इतका शिलारस बाहेर फेकला गेला होता. येथील निकॉलॉसी नगरावरून भूकवचाला लांब-रुंद असा तडा जाऊन त्यातून भेगी स्वरूपाचा ज्वालामुखी उद्रेक होऊन त्यातून प्रचंड प्रमाणात शिलारस वाहत राहिला आणि घन स्वरूपाच्या द्रव्याचे तुकडे, अंगार, वाळू, राख इत्यादी पदार्थ मोठ्या प्रमाणात बाहेर फेकले गेले. त्यानंतर तेथे ४६ मी. उंचीचे दोन शंकू निर्माण झाले. यातून बाहेर पडलेल्या शिलारसाचे लोट सभोवतालच्या परिसरात वाहत गेल्यामुळे उतारावरील डझनभर गावांचा विनाश झाला, तर कातेन्या नगराचा पश्चिम भाग त्याखाली गाडला गेला होता. या उद्रेकात सुमारे २०,००० लोकांचा बळी गेला. त्यावेळी शिलारसाचा प्रवाह दुसऱ्या दिशेला वळविण्यासाठी कामगारांनी मोठ्या प्रयत्नाने नगराच्या वरच्या बाजूस चर खोदून तो प्रवाह अन्यत्र वळविला. अशा प्रकारे शिलारसाच्या प्रवाहाची दिशा लोकांनी बदलण्याची इतिहासातील ही पहिलीच घटना असेल.

अठराव्या शतकात १६, एकोणिसाव्या शतकात १९ आणि विसाव्या शतकात ९ उद्रेक झाल्याचे दाखले मिळतात. काही उद्रेकांबरोबर भूकंपही झालेले आहेत. काही उद्रेकांनी केवळ पर्वताच्या मधल्या उताराच्या भागाची नासधूस केली आहे, तर काही उद्रेकाच्या वेळचे शिलारसाचे प्रवाह समुद्रापर्यंत वाहत गेले आहेत. उदा., इ. स. १३८१ व इ. स. १६६९ मधील उद्रेकाच्या वेळेचे शिलारसाचे प्रवाह. इ. स. १८५२-५३ मधील उद्रेकाच्या वेळी शिलारस व अन्य लाव्हाजन्य पदार्थांमुळे परिसरातील जंगलाखालील फार मोठे क्षेत्र नाहिसे झाले आणि झाफेराना नगराचा विनाश झाला. विसाव्या शतकात १९०८, १९१०, १९११, १९१८, १९२३, १९२८, १९४२, १९४७, १९४९, १९५०-५१, १९५५, १९६०, १९७१ व १९८३ या साली ज्वालामुखी उद्रेक झाले होते. मे १९२३ मध्ये झालेल्या उद्रेकात वाहत आलेल्या शिलारसात सेरो हे संपूर्ण गाव आणि कातेन्या गावाचा काही भाग उध्वस्त झाला होता. इ. स. १९२८ मधील उद्रेकात पर्वताच्या पायथ्यालगतच्या लोहमार्गाची नासधूस झाली आणि मस्काली हे गाव शिलारस व लाव्हाजन्य पदार्थांखाली गाडले गेले. १९५०-५१ मध्ये झालेल्या उद्रेकात परिसरातील अनेक नगरे आणि गावांचा विध्वंश झाला होता. १९६० च्या उद्रेकांच्या वेळी पर्वताच्या पूर्व उतारावर भूकवचाला मोठे छिद्र पडले होते. १९७१ च्या दशकात तर सातत्याने उद्रेक होत होते. १९७१ च्या वसंत ऋतूत झालेल्या उद्रेकात लाव्हारसामुळे अनेक गावांचा, शिखराजवळच्या भूकंपमापक वेधशाळेचा विध्वंश झाला. तसेच काही फुलांच्या बागांचे आणि द्राक्षमळ्यांचे प्रचंड नुकसान झाले. १९८३ मध्ये चार महिने उद्रेक होत राहिले. त्यावेळी मोठ्या कष्टाने सुरुंगांच्या साहाय्याने पाट काढून त्यामार्गाने शिलारसाचा प्रवाह वळविला. विसाव्या शतकातील अखेरचे प्रमुख उद्रेक १९८६ आणि १९९९ मध्ये झाले होते.

एकविसाव्या शतकाच्या सुरुवातीसच जुलै २००१ मध्ये उद्रेकाला सुरुवात होऊन तो पुढे काही आठवडे होत राहिला. एकविसाव्या शतकाच्या आरंभीच्या काळात सन २००२-०३, २००७, २०१५, २०१७, २०१९ आणि २०२० या वर्षी स्ट्राँबोली प्रकारच्या ज्वालामुखी क्रिया झाल्या होत्या. स्ट्राँबोली ज्वालामुखीवरून या प्रकाराला हे नाव दिलेले आहे. या प्रकारच्या ज्वालामुखी क्रियेत प्रसरण पावणाऱ्या वायुचे मध्यम स्वरूपाचे स्फोट ठराविक कालावधीने, तालबद्धतेने किंवा सातत्याने होत असतात आणि त्याद्वारे शिलारसाच्या प्रदीप्त गुठळ्या, त्याचे लहान मोठे थेंब व गोळे हवेत फेकले जातात.

एटनावर चढाई करण्याचे प्रयत्न प्राचीन काळापासून झालेले आहेत. ग्रीक तत्त्वज्ञ एंपेडोक्लीझ (इ. स. पू. ४९५-४३५) हे एटनावर यशस्वी चढाई करणारे पहिले गिर्यारोहक होय. रोमन सम्राट हेड्रीएनसन (इ. स. ७६-१३८) यांनीही हा विक्रम केल्याची नोंद आहे.

उन्हाळ्याचा अखेरचा काळ वगळता या ज्वालामुखी पर्वताची शिखरे बर्फाच्छादित असतात. या पर्वताचे अधिक उंचीवरील उतार उजाड आहेत. कमी उंचीवरील उतार सुपीक ज्वालामुखी मृदेने व्यापले असून त्यांच्यातून फळे, भाजीपाला व इतर कृषी उत्पादने घेतली जातात. या सुपीक प्रदेशात लोकसंख्येची घनताही जास्त आहे. कातेन्या, निकॉलॉसी व एसिरील या त्रिकोणी पट्ट्यात लोकसंख्येची घनता सर्वाधिक आहे. पर्वताच्या सभोवती लोहमार्ग आहे. हिमाच्छादित शिखरे, वनाच्छादित उतार आणि पायथ्यालगत आढळणारे द्राक्षमळे, लिंबू जातीची फळे इत्यादींचे मळे व बागा यांमुळे मौंट एटना हा पर्वतीय प्रदेश निसर्गरम्य दिसतो. एटना पर्वतावर उंचीनुसार एकावर एक असे तीन पारिस्थितिकी पट्टे आढळतात. त्या प्रत्येक पट्ट्यातील वनस्पतींची आपली स्वतंत्र वैशिष्ट्ये आहेत. एकदम खालच्या सस. पासून ९१५ मी. उंचीपर्यंतच्या पट्ट्यातील उताराची उंची क्रमाक्रमाने वाढत जाते. येथील जमीन सुपीक असून तेथे मोठ्या प्रमाणावर फळबागा आहेत. एटनाच्या सभोवतालचा प्रदेश हा सिसिलीमधील सर्वांत दाट लोकवस्तीचा प्रदेश असून तेथे कातेन्या, एसिरील ही शहरे आणि अंदाजे ६३ गावे  आहेत. त्याच्या वरील दुसऱ्या पट्ट्यातील पर्वाताचा उतार अधिक तीव्र असून तेथे चेस्टनट, बीच, ओक, पाईन, बर्च इत्यादी वृक्षांची अरण्ये आढळतात. सस. पासून १,९८० मी. पेक्षा अधिक उंचीच्या भागात राख, वाळू, लाव्ह्याचे कण, धातुमळी इत्यादी लाव्हाजन्य पदार्थ आणि विविध प्रकारचे विखुरलेले वृक्ष व झुडुपे आढळतात.

समीक्षक : शेख महम्मद बाबर