आयुर्वेद महारसातील महत्त्वपूर्ण खनिज. कौटिल्य अर्थशास्त्रात याचा उल्लेख ‘वैकृन्तक’ नावाने दिसून येतो. रसहृदयतन्त्र ग्रंथापासून अनुक्रमे सर्व रसशास्त्राच्या ग्रंथात महारस तसेच उपरत्न म्हणून याचा उल्लेख आढळतो. विकृन्तयति लोहानि तेन वैक्रान्तकः स्मृतः…
आयुर्वेदामधील महारसातील एक खनिज. याला संस्कृतमध्ये माक्षिकम्, हिंदीमध्ये माक्षिक, तर इंग्रजीत चॅल्कोपायराइट (Chalcopyrite) किंवा कॉपर पायराइट (Copper Pyrite) संबोधले जाते. माक्षिकमध्ये असलेल्या रासायनिक संघटनेनुसार (Cu2S, Fe2S3) ज्या माक्षिकामध्ये अल्पसा सुवर्णाचा…
प्राचीन काळापासून इटली व स्पेन पारा उत्पादनात अग्रेसर आहेत. इ. स. पू. १५०० मधील ईजिप्तमधील थडग्यांमध्ये पारा आढळून आला. भारतीय आणि चिनी लोकांना प्राचीन काळापासूनच पारदाची माहिती होती. सहाव्या शतकातील किमयागार पाऱ्याकरिता…
अभ्रक हे आयुर्वेद महारसातील महत्त्वाचे खनिज आहे. इ. स. पू. ४ थ्या शतकातील कौटिल्य अर्थशास्त्रात वज्राभ्रक नावाने अभ्रकाचा उल्लेख आढळतो. इ. स. ३ र्‍या शतकात गौतमकृत न्यायदर्शनमध्ये अभ्रकाचा उल्लेख आढळतो.…
आरोग्याच्या दृष्टीने उपयुक्त व औषधी गुणधर्म असलेल्या खनिजांना औषधीय खनिजे संबोधले जाते. प्रामुख्याने आयुर्वेदीय औषधनिर्मितीमध्ये खनिजांचा वापर मोठया प्रमाणात आढळून येतो. आयुर्वेदात या औषधनिर्मितीच्या शास्त्रास रसशास्त्र म्हटले आहे. ऋग्वेद, अथर्ववेद…
पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखाली भूस्तरातील सच्छिद्र जागेत असलेल्या पाण्यास अध:पृष्ठीय जल किंवा भूजल म्हणतात. भूपृष्ठावरील पाण्यास ‘पृष्ठीय जल’ म्हणतात. अध:पृष्ठीय जलाचे वर्गीकरण संतृप्त क्षेत्र आणि वातन क्षेत्र असे केले जाते. संतृप्त क्षेत्रामध्ये…