महाराष्ट्रातील लोकनाट्याचा एक प्रकार. कोकण व गोमंतक येथे सुगीनंतर देवतोत्सवात वा चातुर्मासात जत्राप्रसंगी दशावतारी खेळ करण्याची पूर्वापार प्रथा आहे. विशेषतः देवगड, वेंगुर्ले, सावंतवाडी, मालवण आणि गोवा या भागांत दशावतारी नाटके लोकप्रिय आहेत. दशावतारी नाटकाची पूर्वपीठिका फार प्राचीन असून ती इ. स. सातव्या शतकापर्यंत मागे नेता येते, असे एक मत आहे ; परंतु त्याला निश्चित आधार नाही. रामदासांच्या दासबोधातही दशावतारी खेळांचा उल्लेख सापडतो परंतु त्या काळी हे महाराष्ट्रात प्रचलित होते किंवा नाही अथवा त्यांचे स्वरूप कसे होते, यासंबंधी काहीच माहिती मिळत नाही. सामान्यपणे दशावतारी नाटकाचे मूळ कर्नाटकात असून तेथून ते महाराष्ट्रात आले, असे म्हटले जाते. इ. स. १७२८ मध्ये श्यामाजी नाईक काळे यांनी हे दशावतारी खेळ कर्नाटकातून आडिवऱ्यास आणले व तेथून पुढे त्यांचा प्रसार उ. कोकणात झाला, असा उल्लेख आडिवऱ्याची महाकाली या आपल्या पुस्तकात चिं. कृ. दीक्षित यांनी केला आहे तर वेंगुर्ले-गोवे भागात दशावताराची प्रथा फार जुनी असून ही नाटके काळ्यांनी द. कोकणातूनच आडिवऱ्यास नेली, असे प्रतिपादन पु. गो. काणेकर आपल्या नाट्यस्मृतीमध्ये करतात. या दोन्ही मतांतील सत्यांश गृहीत धरून अडिवरे (आडिवरे) येथे ही नाटके सरळ द. कोकणातून न जाता बेळगावमार्गे (कर्नाटक) गेली असावी, अशी समन्वयात्मक भूमिका वि. कृ. जोशींनी मांडली आहे. स्थूलमानाने दशावतारी नाटकाची परंपरा महाराष्ट्रामध्ये अठराव्या शतकापासूनच धरली जाते.
दशावतारी नाटके मत्स्य, कूर्म, वराह, नरसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध व कलंकी (कल्की) या दहा अवतारांवर आधारित असतात तथापि ही सर्वच पात्रे प्रत्यक्ष सभामंडपात (रंगमंचावर) मात्र येत नाहीत, त्यांतील काही प्रत्यक्ष रंगमंचावर येतात, तर काहींचा केवळ उल्लेखच केला जातो. दशावतारी खेळांचे परंपरागत स्वरूप पुढीलप्रमाणे असते :या नाटकांची सुरुवात मध्यरात्रीला होऊन ते सकाळपर्यंत चालते. सर्वप्रथम सूत्रधार रंगभूमीवर येऊन विघ्नहर्त्या गणपतीला आवाहन करणारे धृपद म्हणतो. ते संपण्याच्या सुमारास ऋद्धिसिद्धीसहित गणपती रंगमंचावर येतो. त्याच्या मागोमाग सरस्वती येते. गणपतीचे आवाहन संपले, की सूत्रधार सरस्वतीची स्तुती करतो. सरस्वती त्याला आशीर्वाद देते. यानंतर प्रत्यक्ष खेळाला सुरुवात होते. त्यावेळी सूत्रधार व गणपती-सरस्वती रंगमंचाच्या कोपऱ्यात निघून जातात. प्रत्यक्ष खेळामध्ये प्रथम मत्स्यावतार आख्यानातील शंखासुरा (संकासुरा) चा प्रसंग दाखवितात. संकासूर व विष्णू यांचे रंगमंचावर आगमन होऊन त्यांचा संवाद होतो. संकासुराचे भाषण बरेच विनोदी असते. तो अंगविक्षेपही करतो. शेवटी संकासुराचे विष्णूकडून पारिपत्य होते व तेथे मत्स्यावतार संपतो. यानंतर कूर्म आणि वराह या अवतारांची फक्त सोंगेच दाखवितात. नंतरच्या नरसिंहावतारापासून मात्र खेळाला रंग भरतो. यात हिरण्यकशिपू, कयाधू, प्रल्हाद, भालदार व नरसिंह अशी पाच पात्रे असतात. या कथेतील बरेच प्रसंग दाखविण्यात येतात. यानंतरचा अवतार वामन असून यात फक्त वामन व बळी ही दोनच पात्रे दाखविण्यात येतात. नंतर परशुरामाचा नुसता उल्लेख करून राम व कृष्ण या दोन अवतारांतील मात्र बरेच कथाभाग दाखविले जातात. हे सर्व कथाभाग अतिशय नाट्यपूर्ण व मनोरंजक असतात.
त्यातही राधा हे प्रेक्षकांचे आवडते पात्र असल्यामुळे नाटकात तिचे स्थान अनिवार्य असते. यानंतरचे अवतार बुद्ध व कलंकी हे मात्र दाखविले जात नाहीत.
अठराव्या शतकात श्यामजी नाईक काळे यांनी दशावतारी खेळ दाखविणारा एक फड स्थापन केला होता. तो घेऊन ते महाराष्ट्रभर फिरत. या फडातील नाटकाच्या प्रयोगपद्धतीची माहिती पुढीलप्रमाणे मिळते : हरिदास हा या खेळातील मुख्य सूत्रधार असून पायघोळ झगा, टोकदार टोपी, कमरेस दुपट्टा असा त्याचा वेश असे. त्याच्या दोन्ही बाजूंस दोन पखवाजी व मागे अर्धवर्तुळात अनेक टाळकरी आणि मध्यभागी हरिदास उभा राही. सूत्रधार प्रथम मंगलाचरण म्हणून खेळाला प्रारंभ करी. हे मंगलाचरण गणपतीचे नसून विष्णूचे असे. यात गणपती—सरस्वतीचा प्रवेशही नसे. त्यानंतर माधवी (माढव्य–विदूषक) प्रवेश करी. त्याचा व सूत्रधाराचा थोडा संवाद होई. यानंतर गोपालांचे नृत्य दाखवीत नंतर ब्रह्मदेवाचा प्रवेश होई. मत्स्यावताराच्या मुख्य आख्यानाला येथूनच प्रारंभ होई. त्यावेळी सूत्रधार निघून जाई व त्याच्या जागी ‘नायिक’चा प्रवेश होई आणि तोच कथानक संचालनाचे काम करी. या ‘नायिका’चा संबंध भरतप्रणीत नाट्यशास्त्रातील ‘स्थापका’शी लावण्यात येतो ; परंतु हा नायिक कथानकाची सांधेजोड करणाऱ्या पद्याचे गायन वा पात्रपरिचय यांसारखी स्थापकांची कामे न करता तो नाटकातील पात्रांशी मिळूनमिसळून संभाषण करीत असे. मत्स्यावतार आख्यानातील विष्णूने संकासुराचे पारिपत्य करणे, हाच मुख्य कथाभाग या दशावतारी नाटकात असे. यानंतर कूर्म, वराह, नरसिंह, परशुराम, राम व कृष्ण या अवतारांतील आख्याने होत. या आख्यानप्रसंगी आजच्यासारखे ‘ब्रह्मदेव बसतो’, ‘संकासूर संध्या करतो’, अशा रंगसूचना (स्टेज डायरेक्शन) देण्यात येत असत.
तळकोकणातील दशावतारी खेळांचे स्वरूप यापेक्षा थोडे निराळे आहे. या प्रकारात नाटक सुरू होण्यापूर्वी पडद्यामागे ‘धुमाळ’म्हणजे गायन होई. नंतर मंगलाचरण व त्यानंतर गणपती-सरस्वतीचा प्रवेश असा क्रम असे. पुढे वरयाचना व वरदान इ. प्रकारांनंतर ब्रह्मदेवाचा प्रवेश, संकासुराचे वेदचौर्य व विष्णूकडून त्याचे पारिपत्य इ. कथाभाग होई. यानंतर मात्र पुढचे सर्व कथाप्रसंग गाळून एकदम गोपी-कृष्णाच्या लीला दाखविण्यात येत. येथे पूर्वरंग संपून उत्तररंगाला प्रारंभ होई. त्यात एखाद्या पौराणिक कथेचे आख्यान असे. सूत्रधार आपल्या पद्यांतून कथानकाचा विकासक्रम दाखवी, तर पात्रे आपापली भाषणे स्वयंस्फूर्तीने म्हणत. कथानक चारपाच ‘कचेऱ्‍यां’त म्हणजे प्रवेशांत विभागलेले असे. उदा., देवांची कचेरी, दानवांची कचेरी वा स्त्रियांची कचेरी. देव-दानव आणि राजे-राक्षस यांच्या युद्धांची दृश्ये रंगमंचावर दाखविण्यात येत. राक्षसाच्या प्रवेशाच्या वेळी राळ उडविण्यात येई व ते आरडाओरडा करीत आणि तलवारीच्या फेका फेकत रंगमंचावर प्रवेश करीत. देवदानवांच्या युद्धप्रसंगी मृदंग व झांजा वगैरे वाद्यांचा एकच गजर चाले. अखेरीस राक्षसांचा पराभव होई. खेळाच्या शेवटी हंडी फोडून दहीकाला वाटत व नंतर आरती होऊन खेळाचा शेवट होई.
दशावतारी नाटकातील पात्रांचा अभिनय, रंग-वेशभूषा तसेच सजावट इ. प्रकारही परंपरागत स्वरूपांचे असत. नाटकातील बहुतेक भाग पद्यमय असून ती पद्ये सूत्रधार म्हणत असे, तर संवाद थोडे असून पात्रे ते स्वयंस्फूर्तीने म्हणत. साथीला मृदंग व झांजा असून त्यांच्या तालासुरावर पात्रांची नृत्ये चालत, तसेच त्यांचे अंगविक्षेपही पद्यातील आशयानुसारच होत असत. रंगभूमी फळ्यांची केलेली असून ती सु. ०·४५ ते ०·६१ मी. (सु. १ ते २ फूट) उंच असे. सजावटीसाठी रंगमंचाच्या मागील बाजूस पांढऱ्या धोतराचा वा रुमालाचा पडदा असे. संपूर्ण खेळ याच एका पडद्यावर चाले. रंगमंचाच्या उजव्या बाजूस सूत्रधार व वादक बसत, तर डाव्या बाजूने पात्रांची ये–जा होई. देवांची पात्रे लाकडी मुखवटे वापरीत. त्यांतही गणपती, राक्षस व पूतना यांना मुखवटे असत आणि ते दरवर्षी काल्याच्या अगोदर लाखी रंगांनी रंगवून घेत. सरस्वतीला मात्र मुखवटा नसे. ती आपल्या पायांमध्ये लाकडी मोर धरी. तिच्या डाव्या हातात त्याची मान व उजव्या हातात हातरुमाल असे व ती वाद्यांच्या तालावर नृत्य करी. देव व राजे यांच्या अंगावर किरीटकुंडलादी अलंकार असून ती पात्रे सौम्य व आकर्षक असत, तर राक्षस व दैत्य यांची वेशभूषा भडक स्वरूपाची असे. डोक्यावरील केस सोडलेले, मिशा मोठ्या, चेहरे अक्राळविक्राळ, डोळ्याखाली लाल रंग लावलेला व कमरेला चुण्यांचा घागरा घातलेला, अंगावर कुडता व त्यावर बटणाच्या जागी लहान लहान भिंगांची ओळ आणि पायांत चाळ बांधलेले असत. संकासुराचे पात्र मात्र प्रेक्षकांच्या दृष्टीने मोठेच आकर्षण असे. त्याचे सबंध अंग काळ्या कपड्याने झाकलेले, जीभ बाहेर काढलेली व डोळ्यांच्या ठिकाणी दोन भोके ठेवलेली असत.
देव-दानवांचे युद्ध म्हणजे दशावतारी नाटकातील प्रमुख आकर्षण. राक्षसाच्या प्रवेशाच्या वेळी राळेचा भपकारा उडवीत व त्याचे सैन्य समोरच्या बाजूने प्रेक्षकांच्या गर्दीतून येई. त्यांची ती भयानक रौद्र रूपे, त्या अललर्डुरच्या आरोळ्या, त्या हातातील लखलखणाऱ्या तलवारी व राळेचा उसळलेला डोंब यांमुळे प्रेक्षकांची दाणादाण उडे. लहान मुले तर भीतीने किंचाळून रडत.
त्यात आणखी भर म्हणजे देव-दानवाच्या लढाईत राक्षस ओरडून बोलत व बोलताना ते आपले पाय आपटून चाळांच्या आवाजाने आपल्या वाक्यात विरामचिन्हे देत. दोन्ही पक्षांकडील योद्ध्यांत तलवारीचे हात होत व तेही मृदंग किंवा तबला यांच्या तालावर युद्ध खेळत. या प्रकारामुळेच या नाटकांना गमतीने ‘तागड्थोम’ची (ताकडधोम) किंवा ‘अललर्डुर’ची नाटके म्हणण्यात येई. शेवटी आख्यानानंतर पहाटेच्या सुमारास गौळणकाला (गोपाळकाला) होई. त्यावेळी नाटकातील स्त्रीवेशधारी पात्र हातात आरती घेऊन ती प्रेक्षकांत फिरवी. प्रेक्षकही आरतीत पैसे टाकीत. जत्रेतील नाटकाचा शेवट गौळणकाल्याने होत असल्यामुळे त्याला दहिकाला असेही म्हणत. अजूनही गोमंतकात ही दहिकाल्याची प्रथा आहे. दहिकाल्याची सुरुवात दुपारी दोन–तीन वाजता होऊन दशावतारी खेळ रात्री करण्यात येतात.
दशावतारी नाटके ही ठराविक प्रसंग, ठराविक भाषा, ठराविक अभिनय, ठराविक आशय यांतच गुंतून पडलेली लोकनाट्ये होत. विष्णूदास भाव्यांनी या दशावतारी नाट्यतंत्राचे मूलगामी संस्करण करून आपली पौराणिक नाटके सादर केली. त्या दृष्टीने पाहता मराठी नाटकाची पूर्वपीठिका दशावतारी नाटकांपर्यंत जाऊन भिडते.
पहा : लोकनाट्य.
संदर्भ :
- जोशी, अ. म. भारतीय नाट्यप्रयोगविज्ञान, पुणे, १९६५.
- जोशी, वि. कृ. लोकनाट्याची परंपरा, पुणे, १९६१.
