राब्बी या हिब्रू भाषेतील शब्दाचा अर्थ ‘माझा गुरू’ असा आहे. रब्बी, रॅबाई असाही उच्चार याचा केला जातो. सामान्यतः ज्यू (यहुदी) विद्वानांना तसेच धार्मिक ग्रंथ व तत्त्वे शिकविणाऱ्यांना ही उपाधी लावली जाते. बॅबिलनमध्ये केवळ राब (गुरू) हीच उपाधी पूर्वी होती; परंतु पॅलेस्टाइनमध्ये ‘राब्बी’ ही उपाधी विशेष प्रचारात होती. येशू ख्रिस्ताच्या असल्या उपाध्या नव्हत्या. गॉस्पेलमध्ये कुठेकुठे त्यांचा जो वापर आढळतो, तो नंतरच्या लेखकांनी केला असावा, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. एका प्राचीन हिब्रू ग्रंथात म्हटले आहे की, “ज्याला बरेच शिष्य आहेत व त्या शिष्यांना शिष्य आहेत, अशा गुरूला ‘राब्बी’ म्हणतात. जेव्हा त्याचे हे शिष्य विसरले जातात (म्हातारे होतात), तेव्हा त्याला ‘राब्बन’ म्हणतात आणि जेव्हा त्या शिष्यांचे शिष्यही विस्मृतीत जातात, तेव्हा केवळ त्याच्या नावाने त्याला संबोधण्यात येते”. राब्बी हा केवळ शिक्षक असतो. ईश्वर आणि मानव यांतला तो मध्यस्थ नव्हे. ज्यू धर्मात धर्मगुरूंच्या अधिकाराचे क्रम किंवा पायऱ्या मानल्या जात नाहीत. केवळ ज्यू धर्माच्या सखोल ज्ञानाने कोणताही माणूस राब्बी बनू शकतो.
ज्यू समाजाचे नेतृत्व करणाऱ्या राब्बी ह्या धर्मोपदेशक वर्गाने लोकांसमोर उत्तम आदर्श घालून ठेवलेला दिसतो. हिलेल (इ.स.पू. पहिले शतक) हे पहिले राब्बी होऊन गेले, असे मानले जाते. सहनशीलता, विनम्रता यांसाठी ते प्रसिद्ध होते. आकीबा हे लाकडे गोळा करून त्यावर आपला उदरनिर्वाह करीत असे. जोचानन नी चलाफ्टा हे व्यवसायाने चर्मकार म्हणून ओळखले जात. आबा सॅाल हे मुर्तिकांसाठी खड्डे करून उपजीविका करीत. जीवनोपयोगी कोणताही व्यवसाय श्रेष्ठ वा हीन न मानता सर्वच उद्योग हे सारखेच आवश्यक मानून आपाल्या व्यवसायात रंगून जाण्याची प्रवृत्ती या राब्बींनी प्रकट केली आणि ज्यू समाजासमोर आदर्श ठेवला. शिक्षक व लेखक म्हणून चरितार्थ करणारे राब्बीही असत. माणसाने कसे वागावे याचे सल्ले राब्बी देत.
टॅलमुडिक (तलमूद‒ज्यूंचा प्राचीन धार्मिक ग्रंथ) काळात (इ.स. पहिले ते पाचवे शतक) राब्बी हे बायबलमधील ‘जुना करार’ तसेच ज्यू कायदा यांचा अर्थ लावण्याचे काम करत. नंतर कालपरत्वे त्यांच्या कामात बदल होत गेले. राब्बीला मुख्यत्वे धार्मिक शिक्षण देणे, सिनॅगॉगमध्ये प्रार्थना, जन्म, विवाह, मृत्यू इ. प्रसंगीचे विधी पार पाडणे, ही कामे करावी लागतात. राब्बीने विवाह करणे आवश्यक मानले जाते. राब्बीच्या पत्नीला ‘रेबेत्झिन’ म्हणतात. तिला आपल्या पतीच्या धार्मिक कार्यात सक्रिय भाग घ्यावा लागतो. आधुनिक इझ्राएलमध्ये राब्बीला ‘राव्ह’ म्हटले जाते आणि तो सिनॅगॉगचा प्रमुख म्हणून काम पाहतो.
राब्बींनी ज्यू धर्मप्रसाराचे कार्य अखंड चालू ठेवले. बिकट परिस्थितीतही ते ज्यू धर्म टिकवू शकले. त्यांनी ज्यू कायदे-नियम यांचा संग्रह करून मोलाचे कार्य केले आहे. त्यामुळेच टॅलमुड (तलमूद)सारखा धार्मिक ग्रंथ रचण्यास हातभार लागला.
संदर्भ :
- Kertzer, Morris Norman, What is a Jew?, Toronto, 1953.
समीक्षक : अमिता वाल्मिकी
