महाराष्ट्रातील प्राचीन अवशेषांकरिता प्रसिद्ध असलेले एक ऐतिहासिक शहर. हे उस्मानाबाद जिल्ह्यात उस्मानाबादच्या ईशान्येस ३२ किमी.वर तेरणा नदीच्या दक्षिण तीरावर वसले आहे. त्याचे प्राचीन नाव तगर, तगरपूर वा तगरनगर असून तगरचे पुरावशेष नदीच्या दोन्ही तीरांवर एकूण नऊ पांढरीच्या टेकाडांवर सांप्रत आढळतात. रामलिंगप्पा खंडप्पा लामतुरे यांना येथे सापडलेल्या प्राचीन कलात्मक वस्तूंच्या संग्रहामुळेच महाराष्ट्र शासनाने येथे संग्रहालय उभारले आहे.
पेरिप्लस ऑफ द एरिथ्रीअन सी (इ. स. ५० – १०३) या ग्रंथात तेरचा उल्लेख आहे. त्या वेळी तगरनगरातून विविध प्रकारचे उत्कृष्ट कापड बॅरगेझ (भरूकच्छ = भडोच, गुजरात राज्य) येथे निर्यात केले जाई. त्याचप्रमाणे तगरमध्ये किनारपट्टीवरून विविध वस्तू आयात केल्या जात, असे पेरिप्लसचा ग्रंथकर्ता म्हणतो. पेरिप्लसव्यतिरिक्त प्राचीन तगरनगर हे इ. स. पहिल्या शतकातील एक व्यापारी पेठ असल्याचा उल्लेख अलेक्झांड्रियाचा भूगोलतज्ज्ञ टॉलेमी (इ. स. सु. ९०–१६९) याच्या प्रवासवर्णनात येतो. बदामीचे चालुक्य, राष्ट्रकूट आणि विशेषतः शिलाहार या राजवंशांच्या कोरीव लेखांत तगरनगरीचा उल्लेख येतो. सुमारे सतराव्या शतकात या प्राचीन नगरीचे महत्त्व लोप पावले. पेरिप्लसच्या माहितीनुसार तगर हे पैठणच्या पूर्वेस दहा दिवसांच्या प्रवासाइतके दूर आहे, असे लिहिले आहे, तर टॉलेमी याने लिहिलेल्या पुस्तकात तगर हे पैठणच्या ईशान्येस असल्याचा उल्लेख केलेला आहे. या मतमतांतरांमुळे तगर हे स्थळ कोणते व कोठे असावे, याबद्दल अनेक विद्वानांत मतैक्य नाही. वस्तुत: तेर, पैठणच्या आग्नेयेस, पण काहीसे पूर्वेस, १५४ किमी. अंतरावर वसले आहे. पुराणांत याचा उल्लेख सत्यपुरी या नावाने येतो. मात्र प्राचीन काळी तेर हे पैठण, नेवासे, जुन्नर इ. नागरी केंद्रांशी व्यापारी मार्गांनी जोडलेले होते, यात शंका नाही.
इतिहाससंशोधक ग. ह. खरे यांनी तेरपरिसरात सापडलेल्या विविध पुराभिलेखांच्या आधारे असे अनुमान काढले आहे की, हे नगर इ. स. सातवे शतक ते इ. स. अकराव्या शतकापर्यंत ‘तगर’ या नावाने परिचित होते, तर सोळाव्या शतकातील अभिलेखात तसेच फार्सी ताम्रपटानुसार (इ. स. १६५९) ही नगरी ‘तेर’ म्हणून ओळखली जात होती, असे सिद्ध होते. त्याचप्रमाणे तेर माहात्म्यासह इतर विविध पुरावे इसवी सनाच्या आरंभापासून येथे सलग वसाहत झाली असल्याची साक्ष देतात.
१९०१ पासून येथील पुरावशेष तसेच प्राचीन वास्तू-मंदिरे संशोधकांना तसेच प्राचीन वस्तुसंग्राहकांना सतत आकर्षित करीत राहिल्याचे दिसून येते. हेन्री कझिन्स यांनी तेरणा नदीच्या दोन्ही तीरांवर आढळणाऱ्या विपुल पुरावशेषांची नोंद घेतली (१९०२-०३). त्यांनी येथील त्रिविक्रममंदिरासह इतर प्राचीन वास्तूंच्या अभ्यासावर लक्ष केंद्रित केले होते. हैदराबाद संस्थानच्या पुरातत्त्व खात्याने तेर येथील पुरावशेष जतन करण्याच्या दृष्टीने पाहणी केली होती (१९२९-३०), तर डग्लस बॅरेट (१९६०) यांनी तेर येथे सापडलेल्या काही महत्त्वपूर्ण कलात्मक वस्तू व मंदिरांचे वर्णन एका पुस्तिकेद्वारे प्रकाशित केले. या कलात्मक वस्तूंतून इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या काळातील तेरचे वैभव प्रतीत होते. यातील हस्तिदंताची १२ सेमी. उंच मनमोहक कोरीव स्त्रीमूर्ती विशेष लक्ष वेधून घेते. अशाच तऱ्हेच्या हस्तिदंती स्त्रीमूर्ती इटलीतील ज्वालामुखीत (इ. स. ७९) नष्ट झालेल्या पाँपेई या प्राचीन शहराच्या उत्खननात मिळालेल्या आहेत (१९३८). यावरून तेर हे एक कलाकेंद्र होते व त्याचा रोमन नगराशी व्यापारी संपर्क होता, हे सिद्ध झाले आहे.
तेर येथील पांढरीच्या टेकाडाचे उत्खनन प्रथम पुणे येथील डेक्कन कॉलेजचे बी. एन. चापेकर आणि के. डी. बॅनर्जी यांनी पी. एम. जोशी यांच्या मार्गदर्शनाखाली केले (१९५८). त्यानंतर अनेक वेळा (१९६६-६७, १९६७-६८, १९६८-६९, १९७४-७५, १९८७-८८, १९८८-८९ आणि २०१५) येथे निरनिराळ्या संस्थांनी, विद्यापीठांनी महाराष्ट्र शासनातर्फे उत्खनने केली. या उत्खननांमुळे तेरचा सांस्कृतिक इतिहास, मौर्यपूर्व कालखंडापासून ते मध्ययुगीन कालखंडापर्यंत, एकूण पांच खंडांमध्ये विभागता आला; मात्र तेरचा सुसंगत इतिहास मांडणे फारसे शक्य झाले नाही. चापेकर व बॅनर्जी यांनी केलेल्या उत्खननात सातवाहनकालीन वस्तीचा पुरावा उपलब्ध झाला. विटांनी बांधलेली घरे, सांडपाण्याची शोषणकुंडे, सातवाहन राजांची नाणी, पक्वमृदा आणि केओलिनच्या उत्कृष्ट बनावटीच्या स्त्री-पुरुषांच्या प्रतिमा, रंगीबेरंगी दगडांचे आणि काचेचे मणी येथे सापडल्याने सातवाहनकालीन तेरच्या लोकजीवनाची कल्पना करता आली. त्यानंतर महाराष्ट्र शासनाच्या पुरातत्त्व विभागातर्फे मोरेश्वर दीक्षित यांच्या मार्गदर्शनाखाली झालेल्या ‘महार’ नामक पांढरीच्या टेकाडावरील उत्खननात (१९६६-६७) तेरच्या पहिल्या वस्तीचा कालखंड इ. स. पू. सु. ४०० ते २०० म्हणजे मौर्यपूर्व ते मौर्यकाल असा ठरविता आला. हे उत्खनन स्तरनिबद्ध वस्तीचा शोध घेण्यासाठी केले गेले. याच विभागाने पुन्हा दोन वेळा उत्खनन केले (१९६७-६८; १९६८-६९). यांत घरांचे अवशेष सखोलपणे अभ्यासता आले. त्याचप्रमाणे येथील सांस्कृतिक क्रमही पुनश्च सिद्ध झाले. याव्यतिरिक्त प्राचीन बौद्ध स्तूपांचे अवशेष सापडले. या स्तूपांचा व्यास २६ मी. होता. त्यामुळे सातवाहन काळात तेर हे बौद्धधर्माचे मोठे केंद्र होते, असे सिद्ध झाले. उत्कृष्ट कोरीव काम असलेले स्तूपांच्या कठड्यांचे खांब व इतर शिल्पे तेथील वस्तुसंग्रहालयात ठेवलेली आहेत. याशिवाय सातवाहन काळातील नाणी, मृत्तिकामूर्ती, मृत्पात्रे, मणी आणि विशेषतः रोमन मृत्पात्रे व पुतळ्या उपलब्ध झाल्या आहेत.
डेक्कन कॉलेज, पुणे येथील शां. भा. देव व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाचे टी. व्ही. पथी यांनी ‘लामतुरे टेकाड’ (टेकाड क्र.१) येथे प्रामुख्याने सातवाहनपूर्व काळातील सांस्कृतिक अवशेषांची सखोल माहिती प्राप्त करण्याच्या उद्देशाने उत्खनन केले (१९७४-७५). या उत्खननामध्ये मृण्मूर्तींप्रमाणेच सातवाहन राजांची नाणी, मणी तसेच तेरभोवती केलेल्या लाकडी तटबंदीचे अवशेष निदर्शनास आले. सातवाहनांच्या राज्यात तीस तटबंदीयुक्त नगरे होती, असा प्लिनी या रोमन लेखकाने (इ. स. पहिले शतक) केलेला उल्लेख या संदर्भात महत्त्वाचा ठरतो, असे उत्खनकांचे निरीक्षण आहे. त्याचप्रमाणे उत्खननातील संपूर्ण पुराव्यांवरून सातवाहनांच्या प्रारंभीच्या काळात तेर तटबंदीयुक्त नगर होते; तर उत्तरकाळात या नगरात सुखसमृद्धी नांदत होती, तसेच पाश्चात्त्य देशांशी व्यापारविषयक संबंध होते, असे दिसून येते.
तेर येथे विटांचे बांधकाम असलेल्या कुंडांचे अवशेष अनपेक्षित रीत्या उजेडात आले (१९८७). या कुंडांचे स्वरूप स्पष्ट करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने अरविंद जामखेडकर व के. डी. कावडकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली उत्खनने केली (१९८७-८८, १९८८-१९८९). ही कुंडे सातवाहन काळातील (इ. स. पहिले शतक) असल्याचा निष्कर्ष उत्खनकांनी काढला आहे. या कुंडसंकुलात चापाकृती बांधकामाचे अवशेष, अग्निकुंडसदृश जागेचे अवशेष इ. निदर्शनास आले. या उत्खननात सातवाहनकालीन मृद्भांडी व इतर अवशेष तसेच कुंडांशी निगडित वस्तू तेरणा नदीच्या उत्तर किनाऱ्यापासून २५० मी. अंतरावर सापडल्या. तसेच एक अभिलेख असलेला स्तंभ व बांधकामांचे अवशेष हाती लागले. याशिवाय ३४ सेंमी उंची असलेले पुरुषाचे शिल्प तसेच कमळाचे नक्षीकाम असलेला स्तंभही सापडला. शिल्प व स्तंभ चुनखडीच्या दगडांवर कोरलेले आहेत.
महाराष्ट्र शासनातर्फे येथे जे उत्खनन करण्यात आले (२०१५). त्यात सातवाहन काळातील विविध वस्तू व वास्तूंव्यतिरिक्त प्राचीन तगर नगरीभोवती असणाऱ्या लाकडी तटबंदीचे अवशेष पुनश्च मिळाले.
तेर येथे उपलब्ध झालेल्या असंख्य वस्तू-वास्तूंतून इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या काळातील तेरचे वैभव आणि कलाप्रियता प्रतीत होते. सातवाहनांच्या नंतर तेरला थोडीशी अवकळा आली; तथापि राष्ट्रकूट-शिलाहार काळांतही हे शहर अस्तित्वात असल्याचे पुरावे मिळतात. त्यातील त्रिविक्रम मंदिराची बांधणी चैत्यासारखी आहे. त्याचा काळ इ. स. दुसरे ते पाचवे शतक या दरम्यानचा आहे. ही वास्तू महाराष्ट्रातील सर्वांत प्राचीन वास्तूंपैकी एक असल्याचे मानले जाते. याशिवाय उत्तरेश्वर आणि काळेश्वर ही राष्ट्रकूट काळातील मंदिरे महत्त्वपूर्ण आहेत. यातील उत्तरेश्वराच्या गर्भगृहाच्या दरवाजाची लाकडी चौकट उत्कृष्ट कोरीव कामाबद्दल व नक्षीदार विटांबद्दल प्रख्यात आहे. वेलबुट्ट्या, विविध प्राणी व मानवी आकृत्या यांनी ती अलंकृत केली आहे.
याशिवाय येथे ज्ञानेश्वरकालीन संत गोरा कुंभार यांचे समाधिस्थळ आहे. तसेच गावात हेमाडपंती बांधणीची सिद्धेश्वर, काळेश्वर, गोरा कुंभार अशी मंदिरे आहेत.
संदर्भ :
- Barrett, Douglas Ter, Bombay, 1960.
- Chapekar, B. N. Report on the Excavation at Ter, Pune, 1958.
- Deotare, B. C.; Joshi, P. S. & Parchure C. N. Glimpses of Ancient Maharashtra Through Archaeological Excavations, Pune, 2013.
- Fleet, J. F. ‘Tagar-Terʼ, The Journal of the Royal Asiatic Society of Britain and Ireland, pp. 537-552, July, 1902.
- दीक्षित, मो. ग. ‘तेर वस्तुसंग्रहालयातील पुरातन वस्तूंचा परिचयʼ, भारतीय इतिहास आणि संस्कृती, वर्ष ९ वे, पृ. ८०–९४ व १५–३८, मुंबई, एप्रिल व जुलै, १९७२.
- देव, शां. भा. तेर, मुंबई, १९८७.
- देव, शां. भा. ‘तेर म्हणजेच मराठवाड्यातील तेरʼ, दै. केसरी, १९८३.
- खरे, ग. ह. ‘तेर येथील चार शिलालेखʼ, भारत इतिहास संशोधन मंडळ, वर्ष-१४, अंक ४, पृष्ठ ७४-८४, पुणे, १९३४.
- कुळकर्णी, ज. बा. ‘सत्यपुरी अथवा तेर माहात्म्यʼ, भारतीय इतिहास आणि संस्कृती, वर्ष ११वे, पृ. १२–३२, जानेवारी, १९७५.
- पाठक, अरुणचंद्र, महाराष्ट्रातील बारव स्थापत्य आणि पारंपरिक जलव्यवस्थापन, पुणे, २०१७.
समीक्षक – अरुणचंद्र पाठक
खुप माहितीचा खजिना आहे आनंद वाटला.
ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्वाचा लेख
धन्यवाद…