(प्रस्तावना) पालकसंस्था : डेक्कन कॉलेज अभिमत विद्यापीठ, पुणे | समन्वयक : प्रकाश जोशी | विद्याव्यासंगी : सरोजकुमार स. मिठारी
महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळाच्या वतीने प्रकाशित झालेल्या मराठी विश्वकोशातील प्राचीन ऐतिहासिक काळ (इ. स. पू. ६०० – इ. स. ५५०) या कालखंडातील प्रमुख व महत्त्वपूर्ण इतिहासाचे टप्पे तसेच घटनांचा समावेश या ज्ञानमंडळाच्या कक्षेत केला आहे. यात प्राचीन इतिहासाची साधने, गणराज्ये-नगरराज्ये, विविध आक्रमणे/स्वाऱ्या, विविध राजघराणी, विविध राजधान्या व प्रशासकीय केंद्रे, आर्थिक-सामाजिक-सांस्कृतिक स्थित्यंतरे, थोर व्यक्तिमत्त्वे, प्रवासवर्णने, दृश्यकला, उत्खनित स्थळे इत्यादी बाबींना प्राधान्य दिले आहे. विश्वकोशाच्या सर्वसाधारण धोरणानुसार प्रादेशिक इतिहासात महाराष्ट्र, तद्नंतर भारतातील तसेच आशिया खंडातील उर्वरित भूभाग; आफ्रिका, यूरोप, अमेरिका व ऑस्ट्रेलिया या खंडांशी निगडित भूभाग, अशा प्राधान्यक्रमाने नोंदी विचारात घेतल्या आहेत. भौगोलिक तसेच सांस्कृतिक दृष्ट्या भिन्न असणाऱ्या या भूप्रदेशांतील प्राचीन ऐतिहासिक काळ; संबोधनाचे निकष व पर्यायाने या काळाचा प्रारंभ आणि अखेरचे टप्पे भारताहून वेगळे असतील यात शंका नाही.

भारतातील प्राचीन ऐतिहासिक काळाचा प्रारंभ निश्चित करण्याचा निकष हा लिहिण्याची कला अवगत असल्याच्या पुराव्यांवर आधारित आहे, तर या काळाची मर्यादा गुप्त-वाकाटक काळाची अखेर ते इसवी सन ५५०, अशी मानली जाते. हा कालमर्यादानिश्चिततेचा निकष विस्ताराने मोठ्या असलेल्या साम्राज्यांचा शेवटचा टप्पा असा संबोधिला गेला आहे. ब्राह्मी व खरोष्ठी या भारतातील सर्वांत प्राचीन समजल्या जाणाऱ्या लिप्यांचा काळ सम्राट अशोक या मौर्य घराण्याच्या राज्यकर्त्याच्या जगप्रसिद्ध अभिलेखाच्या समकालीन असल्याचे इसवी सन १९९० पर्यंत ग्राह्य धरले जात होते. गेल्या काही दशकांत दक्षिण भारतात कोडुमनाल, पोरुन्थल इ. ठिकाणी तसेच श्रीलंकेत अनुराधपुर येथे झालेल्या पुरातत्त्वीय संशोधनातून ब्राह्मी लिपीची प्राचीनता इसवी सन पूर्व तिसऱ्या शतकापासून सहाव्या शतकापर्यंत असल्याचे सिद्ध झाले आहे. म्हणजेच या नव्याने उजेडात आलेल्या माहितीच्या आधारावर प्राचीन ऐतिहासिक काळाचा आरंभ महाजनपदाच्या काळापासून, इसवी सन पूर्व सहाव्या शतकापासून, असल्याचे सांगितले जाते. प्राचीन ऐतिहासिक काळात, तीर्थंकर वर्धमान महावीर, गौतम बुद्ध यांसारखे युगपुरुष भारतात होऊन गेले. भारतात आणि जागतिक स्तरावर या काळात राजकीय, सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक अशी विविध स्थित्यंतरे झाली. ही स्थित्यंतरे प्रामुख्याने भाषा व लिपी यांच्या माध्यमातून प्रभावीपणे घडून आली. भारत व सभोवती असलेल्या शेजारील राष्ट्रांशी वेगवेगळ्या स्तरांवर माहितीची देवाणघेवाण होत राहिली. याचा एकत्रित परिणाम म्हणजे जनपदे, छोटी तसेच मोठी राज्ये या काळात अस्तित्वात आली. शास्त्रशुद्ध शासनप्रणालीवर आधारित ‘परराष्ट्र धोरणʼ हे एक महत्त्वाचे अंग असलेली शासनव्यवस्था व त्या अनुषंगाने साम्राज्य प्रथमच उदयास आले. भारतभूमीवरचे पहिले एकसंध राष्ट्र याच कालखंडातील. याच काळात विविध परकीय आक्रमणेही झाली. कालांतराने हे परकीय भारताच्या भूमीत एकरूप झाले. विश्वातील पहिले विद्यापीठ भारतात या कालखंडात स्थापन झाले. ब्राह्मण व पौराणिक, बौद्ध व जैन इत्यादी धर्मांशी निगडित मंदिर तसेच मूर्तिसंकल्पनेला मूर्त स्वरूप या कालखंडात मिळाले. सुरुवातीला उत्तराभिमुख असलेला भारताचा प्राचीन इतिहास दक्षिणाभिमुख झाल्याचे याच कालखंडात दिसून येते. या अनुषंगाने येणाऱ्या सर्व महत्त्वपूर्ण बाबींचा अंतर्भाव या भागात केला आहे. या भागातील नोंदींची व्याप्ती त्या त्या विषयांचे महत्त्व लक्षात घेऊन ठरविली आहे. थोडक्यात, इसवी सन पूर्व ६०० ते इसवी सन ५५० हा काळ या ज्ञानमंडळाचा अभ्यासविषय राहील. मराठी विश्वकोशाच्या परंपरेनुसारच या ज्ञानमंडळातील नोंदींचा दर्जा उच्च राहील, यासाठी आम्ही कटिबद्ध आहोत.

या ज्ञानमंडळाच्या माध्यमातून सर्व वाचकांसाठी प्राचीन इतिहासातील अद्ययावत ज्ञानाचे दालन आम्ही खुले करीत आहोत, आमच्या या प्रयत्नांचे निश्चित स्वागत होईल, अशी खात्री आहे. महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ व प्राचीन ऐतिहासिक काळ ज्ञानमंडळ यांच्या धोरणानुसार हे टिपण कालपरत्वे तसेच विषयपरत्वे अद्ययावत केले जाईल.

अजय मित्र शास्त्री (Ajay Mitra Shastri)

अजय मित्र शास्त्री (Ajay Mitra Shastri)

शास्त्री, अजय मित्र : (२६ फेब्रुवारी १९३४–११ जानेवारी २००२). विख्यात भारतीय प्राच्यविद्या संशोधक व प्राचीन संस्कृत साहित्याचे अभ्यासक. त्यांचा जन्म ...
अजातशत्रु  (Ajatashatru) 

अजातशत्रु  (Ajatashatru) 

अजातशत्रु : (इ. स. पू. ५२७). मगध देशावर राज्य करणाऱ्या शिशुनाग वंशाचा सहावा राजा. हा गौतम बुद्धाच्या वेळी होता. ह्याच्या राजवटीची ...
अजिंठा : वाकाटककालीन शिलालेख

अजिंठा : वाकाटककालीन शिलालेख

अजिंठा हे महाराष्ट्रातील प्राचीन लेणी, शैलगृहे व भित्तिचित्रे यांचे एक जगप्रसिद्ध स्थळ. ते औरंगाबाद जिल्ह्यात उत्तरेस सु. १०३ किमी. अंतरावर ...
अडम (Adam)

अडम (Adam)

नागपूर जिल्ह्यातील पुरातत्त्वीय स्थळ. हे स्थळ वैनगंगा नदीच्या खोऱ्यात वसले असून वाघोर नदीच्या उजव्या तीरावर आहे. या स्थळाचे क्षेत्रफळ उत्तर-दक्षिण ...
अरविंद प्रभाकर जामखेडकर (Arvind P. Jamkhedkar)

अरविंद प्रभाकर जामखेडकर (Arvind P. Jamkhedkar)

जामखेडकर, अरविंद प्रभाकर : (६ जुलै १९३९). प्राच्यविद्या पंडित तसेच वाकाटककालीन कला व स्थापत्यशास्त्राचे जाणकार म्हणून लौकिक. त्यांचा जन्म नाशिक ...
अलाहाबाद स्तंभलेख (Allahabad pillar)

अलाहाबाद स्तंभलेख (Allahabad pillar)

स्तंभलेख, समुद्रगुप्ताचा : (अलाहाबाद स्तंभलेख). अलाहाबाद (उत्तर प्रदेश) येथील विस्तृत स्तंभलेख हा गुप्त सम्राट समुद्रगुप्त (इ. स. सु. ३२०–३८०) याच्या ...
अलेक्झांडर द ग्रेट (Alexander the Great)

अलेक्झांडर द ग्रेट (Alexander the Great)

अलेक्झांडर द ग्रेट : (? ऑक्टोबर ३५६ — १३ जून ३२३ इ. स. पू.). मॅसिडोनियाचा जगप्रसिद्ध सम्राट. मॅसिडोनियाचा राजा फिलिप आणि त्याची पहिली राणी ऑलिंपियस ...
अवध किशोर नारायण (Avadh Kishor Narain)

अवध किशोर नारायण (Avadh Kishor Narain)

नारायण, अवध किशोर : (२८ मे १९२५ – १० जुलै २०१३). आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे नाणकशास्त्रज्ञ, विख्यात भारतीय प्राच्यविद्या संशोधक, पुरातत्त्वज्ञ आणि ...
असुरबनिपाल (Ashurbanipal)

असुरबनिपाल (Ashurbanipal)

असुरबनिपाल :  ( इ. स. पू. ६८५ —  इ. स. पू. ६३० ? ). शेवटचा ॲसिरियन राजा. इ. स. पू ...
आभीर (Aabhira Tribes)

आभीर (Aabhira Tribes)

आभीर :  एक प्राचीन भारतीय जमात. तिचा तपशीलवार, सुसंगत इतिहास जुळविण्याइतका   पुरावा   उपलब्ध नाही. तथापि प्राचीन साहित्यातील व कोरीव लेखांतील ...
इतिहास (History)

इतिहास (History)

इतिहासाची अधिकात अधिक वस्तुनिष्ठ अशी व्याख्या करायची, तर इतिहास ह्या संस्कृत शब्दाचा व्युत्पत्तिसिद्ध जो अर्थ आहे, तोच स्वयंपूर्ण आणि प्रमाण ...
इत्सिंग (Itsing) (Yijing)

इत्सिंग (Itsing) (Yijing)

इत्सिंग : ( ६३५ – ७१३ ). समुद्रमार्गे भारतात येणारा हा पहिला चिनी बौद्ध यात्रेकरू. त्याने सातव्या शतकाच्या शेवटी भारताला ...
उमा-महेश्वर (सोमास्कंदमूर्ती) (Uma-Maheshvar)

उमा-महेश्वर (सोमास्कंदमूर्ती) (Uma-Maheshvar)

उत्तर भारतातील शिव-पार्वतीच्या आसनमूर्तींत उमा-महेश्वरमूर्ती लोकप्रिय आहेत. दक्षिणेतही सुखासनमूर्ती, उमासहितमूर्ती, उमा-महेश्वर, सोमास्कंद या सर्व महत्त्वाच्या मानल्या जातात. मत्स्यपुराण, अपराजितपृच्छा या ...
कण्व (काण्व) वंश  (Kanva dynasty)

कण्व (काण्व) वंश  (Kanva dynasty)

उत्तर हिंदुस्थानातील प्राचीन मगध प्रदेशावर इ. स. पू. ७५ ते इ. स. पू. ३० च्या दरम्यान राज्य करणारा एक प्राचीन ...
कत्यूरी वंश (Katyuri Kings) 

कत्यूरी वंश (Katyuri Kings) 

हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेल्या कुमाऊँ (उत्तर प्रदेश) प्रदेशातील एक प्राचीन वंश. आयरिश वैज्ञानिक इ. टी. अत्कीन्सन (१८४०-१८९०) यांच्या मते, कत्युरी हे ...
कन्नौज (Kannauj)

कन्नौज (Kannauj)

भारतातील एक प्रसिद्ध प्राचीन स्थळ. गंगा नदीच्या तीरावर असलेले हे शहर जिल्ह्याचे ठिकाण असून ते कानपूर (उत्तर प्रदेश) शहराच्या वायव्य ...
कल्याणसुंदर शिव (Kalyanasundara Shiva)

कल्याणसुंदर शिव (Kalyanasundara Shiva)

शिव आणि पार्वती या दैवी जोडप्याचा विवाहप्रसंग ‘कल्याणसुंदर’ या नावाने शिल्पांकित केला गेला आहे. विवाहप्रसंगाची लगबग, पाहुण्यांची गर्दी, सलज्ज वधूवर ...
कान्हेरी लेणी (Kanheri Rock-cut caves)

कान्हेरी लेणी (Kanheri Rock-cut caves)

बौद्धमताचे एक प्रसिद्ध केंद्र व मठ. कान्हेरी लेणी मुंबईपासून सु. ३२ किमी., ठाण्यापासून सु. ८ किमी., तर मुंबई उपनगरातील बोरीवलीपासून ...
किल्ले (दुर्ग) (Forts)

किल्ले (दुर्ग) (Forts)

शत्रूंपासून संरक्षण करण्यास सुलभ जावे आणि सभोवतालच्या प्रदेशावर नियंत्रण ठेवता यावे, म्हणून बांधलेल्या वास्तू. इंग्रजीत कॅसल, फोर्ट, सिटॅडल, बर्ग वगैरे ...
कुषाणकालीन मृण्मयकला (Kushana Period : Terracotta Art)

कुषाणकालीन मृण्मयकला (Kushana Period : Terracotta Art)

साधारणत: इसवी सन पहिल्या शतकाच्या प्रारंभिक दशकात कुषाणांचे विविध टोळ्यांच्या माध्यमाने उत्तर पश्चिम भारतात आगमन झाले. या टोळ्यांच्या संघाचे नेतृत्व ...