
अजय मित्र शास्त्री (Ajay Mitra Shastri)
शास्त्री, अजय मित्र : (२६ फेब्रुवारी १९३४–११ जानेवारी २००२). विख्यात भारतीय प्राच्यविद्या संशोधक व प्राचीन संस्कृत साहित्याचे अभ्यासक. त्यांचा जन्म ...

अजातशत्रु (Ajatashatru)
अजातशत्रु : (इ. स. पू. ५२७). मगध देशावर राज्य करणाऱ्या शिशुनाग वंशाचा सहावा राजा. हा गौतम बुद्धाच्या वेळी होता. ह्याच्या राजवटीची ...

अजिंठा : वाकाटककालीन शिलालेख
अजिंठा हे महाराष्ट्रातील प्राचीन लेणी, शैलगृहे व भित्तिचित्रे यांचे एक जगप्रसिद्ध स्थळ. ते औरंगाबाद जिल्ह्यात उत्तरेस सु. १०३ किमी. अंतरावर ...

अडम (Adam)
नागपूर जिल्ह्यातील पुरातत्त्वीय स्थळ. हे स्थळ वैनगंगा नदीच्या खोऱ्यात वसले असून वाघोर नदीच्या उजव्या तीरावर आहे. या स्थळाचे क्षेत्रफळ उत्तर-दक्षिण ...

अरविंद प्रभाकर जामखेडकर (Arvind P. Jamkhedkar)
जामखेडकर, अरविंद प्रभाकर : (६ जुलै १९३९). प्राच्यविद्या पंडित तसेच वाकाटककालीन कला व स्थापत्यशास्त्राचे जाणकार म्हणून लौकिक. त्यांचा जन्म नाशिक ...

अलाहाबाद स्तंभलेख (Allahabad pillar)
स्तंभलेख, समुद्रगुप्ताचा : (अलाहाबाद स्तंभलेख). अलाहाबाद (उत्तर प्रदेश) येथील विस्तृत स्तंभलेख हा गुप्त सम्राट समुद्रगुप्त (इ. स. सु. ३२०–३८०) याच्या ...

अलेक्झांडर द ग्रेट (Alexander the Great)
अलेक्झांडर द ग्रेट : (? ऑक्टोबर ३५६ — १३ जून ३२३ इ. स. पू.). मॅसिडोनियाचा जगप्रसिद्ध सम्राट. मॅसिडोनियाचा राजा फिलिप आणि त्याची पहिली राणी ऑलिंपियस ...

अवध किशोर नारायण (Avadh Kishor Narain)
नारायण, अवध किशोर : (२८ मे १९२५ – १० जुलै २०१३). आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे नाणकशास्त्रज्ञ, विख्यात भारतीय प्राच्यविद्या संशोधक, पुरातत्त्वज्ञ आणि ...

असुरबनिपाल (Ashurbanipal)
असुरबनिपाल : ( इ. स. पू. ६८५ — इ. स. पू. ६३० ? ). शेवटचा ॲसिरियन राजा. इ. स. पू ...

आभीर (Aabhira Tribes)
आभीर : एक प्राचीन भारतीय जमात. तिचा तपशीलवार, सुसंगत इतिहास जुळविण्याइतका पुरावा उपलब्ध नाही. तथापि प्राचीन साहित्यातील व कोरीव लेखांतील ...

इतिहास (History)
इतिहासाची अधिकात अधिक वस्तुनिष्ठ अशी व्याख्या करायची, तर इतिहास ह्या संस्कृत शब्दाचा व्युत्पत्तिसिद्ध जो अर्थ आहे, तोच स्वयंपूर्ण आणि प्रमाण ...

इत्सिंग (Itsing) (Yijing)
इत्सिंग : ( ६३५ – ७१३ ). समुद्रमार्गे भारतात येणारा हा पहिला चिनी बौद्ध यात्रेकरू. त्याने सातव्या शतकाच्या शेवटी भारताला ...

उमा-महेश्वर (सोमास्कंदमूर्ती) (Uma-Maheshvar)
उत्तर भारतातील शिव-पार्वतीच्या आसनमूर्तींत उमा-महेश्वरमूर्ती लोकप्रिय आहेत. दक्षिणेतही सुखासनमूर्ती, उमासहितमूर्ती, उमा-महेश्वर, सोमास्कंद या सर्व महत्त्वाच्या मानल्या जातात. मत्स्यपुराण, अपराजितपृच्छा या ...

कण्व (काण्व) वंश (Kanva dynasty)
उत्तर हिंदुस्थानातील प्राचीन मगध प्रदेशावर इ. स. पू. ७५ ते इ. स. पू. ३० च्या दरम्यान राज्य करणारा एक प्राचीन ...

कत्यूरी वंश (Katyuri Kings)
हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेल्या कुमाऊँ (उत्तर प्रदेश) प्रदेशातील एक प्राचीन वंश. आयरिश वैज्ञानिक इ. टी. अत्कीन्सन (१८४०-१८९०) यांच्या मते, कत्युरी हे ...

कन्नौज (Kannauj)
भारतातील एक प्रसिद्ध प्राचीन स्थळ. गंगा नदीच्या तीरावर असलेले हे शहर जिल्ह्याचे ठिकाण असून ते कानपूर (उत्तर प्रदेश) शहराच्या वायव्य ...

कल्याणसुंदर शिव (Kalyanasundara Shiva)
शिव आणि पार्वती या दैवी जोडप्याचा विवाहप्रसंग ‘कल्याणसुंदर’ या नावाने शिल्पांकित केला गेला आहे. विवाहप्रसंगाची लगबग, पाहुण्यांची गर्दी, सलज्ज वधूवर ...

कान्हेरी लेणी (Kanheri Rock-cut caves)
बौद्धमताचे एक प्रसिद्ध केंद्र व मठ. कान्हेरी लेणी मुंबईपासून सु. ३२ किमी., ठाण्यापासून सु. ८ किमी., तर मुंबई उपनगरातील बोरीवलीपासून ...

किल्ले (दुर्ग) (Forts)
शत्रूंपासून संरक्षण करण्यास सुलभ जावे आणि सभोवतालच्या प्रदेशावर नियंत्रण ठेवता यावे, म्हणून बांधलेल्या वास्तू. इंग्रजीत कॅसल, फोर्ट, सिटॅडल, बर्ग वगैरे ...

कुषाणकालीन मृण्मयकला (Kushana Period : Terracotta Art)
साधारणत: इसवी सन पहिल्या शतकाच्या प्रारंभिक दशकात कुषाणांचे विविध टोळ्यांच्या माध्यमाने उत्तर पश्चिम भारतात आगमन झाले. या टोळ्यांच्या संघाचे नेतृत्व ...