रूझवेल्ट, फ्रँक्लिन डेलॅनो : (३० जानेवारी १८८२ – १२ एप्रिल १९४५). अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचा बत्तीसावा राष्ट्राध्यक्ष व न्यू डील या क्रांतिकारक कार्यक्रमाचा उद्गाता. त्याचा जन्म हडसन नदीकाठी हाईड पार्क, न्यूयॉर्क येथे सुखवस्तू कुटुंबात झाला. त्याचे प्राथमिक शिक्षण घरीच झाले. हार्व्हर्ड विद्यापीठातून त्याने पदवी घेतली (१९०४). यानंतर त्याने कायद्याचा अभ्यास केला व १९०७ मध्ये तो बारची परीक्षा उत्तीर्ण झाला. थीओडर रूझवेल्टची पुतणी एलेनॉर हिच्याशी त्याचा विवाह झाला (१९०५). त्यांना तीन मुलगे व दोन मुली होत्या.
वयाच्या एकोणतिसाव्या वर्षी न्यूयॉर्क राज्यातून तो सिनेटवर निवडून आला व त्याने सक्रिय राजकारणात प्रवेश केला. या काळात उगवता पुरोगामी नेता अशी त्याची प्रतिमा उभी राहिली. वूड्रो विल्सन राष्ट्राध्यक्ष असताना त्याने आरमार खात्यात दुय्यम चिटणीसाचे काम केले होते. या काळात पोलिओने त्रस्त असूनही तो राजकारणात क्रियाशील राहिला. १९२० साली उपराष्ट्राध्यक्षाच्या निवडणुकीत त्याचा पराभव झाला. पुढे तो न्यूयॉर्क राज्याचा गव्हर्नर झाला (१९२८). १९३२ अखेरीस अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षपदावर तो निवडून आला. १९३३ पासून १९४५ पर्यंत तो त्या पदावर होता. अमेरिकेच्या इतिहासात सातत्याने चार वेळा राष्ट्राध्यक्ष पदी निवडून येण्याचा मान त्याला मिळाला.
त्याने राष्ट्राध्यक्षपदाची सूत्रे हाती घेतली, तेव्हा जागतिक मंदीची लाट आली होती व अमेरिकेची आर्थिक स्थिती अत्यंत बिकट झाली होती. बेकारीचे प्रमाण फारच वाढले होते. लोकांचा बँकांवरील विश्वास उडाला होता. शेतमाल व औद्योगिक उत्पादनांच्या किंमती फार घसरल्या होत्या. या आर्थिक समस्यांवर त्याने ‘नवी दिशा’ (न्यू डील) हा कार्यक्रम आयोजित केला. बँका व रोखेबाजार यांचे व्यवहार नियंत्रित करणे, शेतमालाच्या किंमती सुधारणे, मजूर वर्गाच्या हिताचे कायदे करणे, राष्ट्राची नैसर्गिक संपत्ती वैयक्तिक नफेबाजीच्या अंकित राहू नये म्हणून प्रयत्न करणे, यांसारखे धोरणात्मक निर्णय त्याने घेतले; तसेच आवश्यक ते कायदे करून ते काँग्रेसकडून मंजूर करून घेतले. नवी दिशा कार्यक्रमाच्या या पहिल्या भागातील काही कायदे अमेरिकेच्या सर्वोच्च न्यायालयाने काही अंशी रद्दबातल ठरवले. मात्र १९३५ व १९३६ या दोन वर्षांत आर्थिक परिस्थिती सुधारू लागल्याचे दिसून आले. तो गरिबांचा कैवारी म्हणून ओळखला जाऊ लागला. १९३६ च्या निवडणुकीत तो पुन्हा प्रचंड बहुमताने राष्ट्राध्यक्ष म्हणून दुसर्‍यांदा निवडून आला. या लोकमताच्या दबावामुळे सर्वोच्च न्यायालयानेही नवी दिशा धोरणाला पुढे फारसा विरोध केला नाही.
यानंतर काही वर्षांतच दुसर्‍या महायुद्धाला तोंड फुटले आणि सारा यूरोपच त्यात गोवला गेला. हिटलरने पोलंडवर स्वारी केल्याने (१९३९) यूरोपमध्ये युद्धाचा भडका उडाला. सुरुवातीला अमेरिकेला प्रत्यक्ष युद्धात न गुंतवता लोकशाही राष्ट्रांना मदत करण्याचा रूझवेल्टने विचार केला; परंतु १९४० मध्ये फ्रान्सचा पाडाव झाल्यानंतर काँग्रेसच्या संमतीने त्याने इंग्लंडला मोठ्या प्रमाणावर शस्त्रास्त्रांची मदत सुरू केली. १९४० च्या अखेरीस तो तिसर्‍यांदा राष्ट्राध्यक्ष म्हणून निवडून आला. १९४१ मध्ये उधार-उसनवार (लेन्ड-लिझ) कायदा संमत करून घेऊन इंग्लंड आणि इतर मित्र राष्ट्रांना युद्धामध्ये मदत करण्यास त्याने सुरुवात केली. इंग्लंड, रशिया यांच्याबरोबर युद्धासाठी मैत्रीगट तयार करण्यात तो प्रयत्नशील राहिला. १९४३ मध्ये तेहरान येथे आणि १९४६ मध्ये याल्टा येथे चर्चिल आणि स्टालिन यांच्याबरोबर दोन महत्त्वपूर्ण बैठकी त्याने घेतल्या. १९४४ अखेर चौथ्या वेळी तो राष्ट्राध्यक्ष म्हणून निवडून आला; परंतु पुढे दोन वर्षांनी तो मेंदूतील रक्तस्रावाने मृत्यू पावला.
संदर्भ :
- Beshloss, M. R. Kennedy and Rossevelt, Norton, 1980.
- Dallek, R. Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy, Oxford, 1980.
- Einaudi, M. The Roosevelt Revolution, Green-Wood, 1978.
- Flynn, G. Q. Roosevelt and Romanism, Green-Wood, 1976.
