महाप्रत्याख्यान प्रकीर्णकम्‌ : (महापच्चक्खाण पइण्णयं).अर्धमागधी भाषेतील पंचेचाळीस आगमांच्या दहा प्रकीर्णकातील हे तिसरे प्रकीर्णक आहे. या प्रकीर्णकात १४२ गाथा आहेत. त्यातील काही अनुष्टुभ छंदात आहेत. ही रचना आतुरप्रत्याख्यानाला पूरक आहे. प्रत्याख्यानाचे पालन केल्याने सिद्धी प्राप्त होते असे म्हटले आहे. पाप आणि दुश्चरिताची निंदा करताना त्यांचा त्याग, मन, वचन आणि शरीराने सामायिकाचा स्वीकार करावयास सांगितला आहे. राग, द्वेष, हर्ष, दीनता, उत्सुकता, भय, शोक, रती, अरती, रोष, अभिनिवेश, ममत्व इत्यादी दोषांच्या त्रिविध त्यागाचा उपदेश केला आहे. तसेच एकत्वभावनेच्या उत्कृष्टतेचे प्रतिपादन केले आहे. १४२ गाथांमधून पुढील विषय वर्णिले आहेत. १-२ गाथांमध्ये मंगलाचरण आहे, ३-५ गाथांमध्ये तीन प्रकारच्या व्युत्सर्जना आहेत, ६-७ गाथांमध्ये सर्व जीवक्षमापना, ५ व्या गाथेमध्ये निंदा व गर्हा यांची आलोचना, ९-११ गाथांमध्ये यमत्व छेदन व आत्मधर्म स्वरूपाचे वर्णन, १२ व्या गाथेमध्ये मुलोत्तरगुणाराधना व निंदादिचे प्ररुपण, १३-१६ गाथांमध्ये एकत्वभावना, १७ व्या गाथेमध्ये संयोगसंबंध व्युत्सर्जना, १८-१९ गाथांमध्ये असंयमादिंची निंदा व मिथ्यात्वाचा त्याग सांगितला आहे. २०-२१ गाथांमध्ये अज्ञात अपराधांची आलोचना आहे व मायेच्या त्यागाचा उपदेश आहे. २२-२३ गाथांमध्ये आलोचकाचे स्वरूप व मोक्षप्राप्तीचे वर्णन, २४-२९ गाथांमध्ये शल्योद्धरणाचे विवेचन, ३०-३२ गाथांमध्ये आलोचनेचे फल व प्रायश्चित्ताच्या अनुसरणाचे वर्णन, ३३-३४ गाथांमध्ये प्राणवधादिंचा त्याग व अशनादी व्युत्सर्जन आहे. ३५-३६ गाथांमध्ये पालनाशुद्ध व भावशुद्ध प्रायश्चित, ३७-६७ गाथांमध्ये निर्वेदोपदेश व पंडितमरणाचे वर्णन आहे. ६८-७७ गाथां मध्ये पंचमहाव्रतांच्या रक्षणाचे वर्णन, गुप्ती व समितीचे प्राधान्य वर्णिले आहे. ७८-८४ गाथांमध्ये तपमाहात्म्य व आत्मार्थसाधन प्ररूपण आहे, ८५-८९ गाथांमध्ये अकृतयोग व कृतयोग यांचे हानी व लाभ वर्णन, ९०-९६ गाथांमध्ये पंडितमरण वर्णन, अनाराधकाचे स्वरूप, आराधना माहात्म्य व विशुद्ध मनाचे प्राधान्य सांगितले आहे. ९७-१०६ गाथांमध्ये जिनवचनानुसरण, प्रमाददोष, संवर माहात्म्य, ज्ञानप्राधान्य आदी विषय आहेत. १०७-११२ गाथांमध्ये जिनधर्मावरील श्रद्धा, विविध व्युत्सर्जना, प्रत्याख्यानामुळे होणारा समाधिलाभ, ११३-१२० गाथांमध्ये अर्हतादिच्या पायाशी शरण जाऊन आराधना करणे हे विषय आहेत. १२१-१२७ गाथांमध्ये वेदना सहन करण्याचा उपदेश व अभ्युद्यतमरणाची प्रशंसा केली आहे. १२८ ते १३४ गाथांमध्ये आराधनापताका हरणाचे वर्णन, १३५-१३६ गाथांमध्ये संसारतरण व कर्मनिस्तरणाचा उपदेश आहे. १३७-१३९ गाथांमध्ये आराधनेचे भेद व त्यांची फळे वर्णिली आहेत. १४०-१४२ गाथांमध्ये धीरमरण प्रशंसा व प्रत्याख्यान पालनाचे फळ दिले आहे.
संदर्भ :
- जैन,जगदीशचंद्र ;मेहता, मोहनलाल, जैन साहित्य का बृहद् इतिहास- भाग २, पार्श्वनाथ विद्याश्रम शोध संस्थान, वाराणसी, १९६६.
समीक्षक : कमलकुमार जैन
