फुलंब्रीकर, कृष्णराव गणेशपंत : (२० जानेवारी १८९८–२० ऑक्टोबर १९७४). एक प्रतिभावान गायक, नट व संगीतदिग्दर्शक. त्यांचे आडनाव पाठक असे होते; परंतु त्यांचे पूर्वज यांनी नानासाहेब पेशव्यांसमोर वेदांमधील ऋचांचे स्पष्ट व सुस्वर सादरीकरण केले. तेव्हा त्यांच्या सन्मानार्थ फुलंब्रीकर अशा नावाने पेशव्यांनी त्यांचा गौरव केला. पुढे तेच नाव रूढ झाले. कृष्णरावांचा जन्म श्री क्षेत्र आळंदी येथे आजोळी झाला. त्यांचे वडील वेदपठण करीत असत. त्यांच्या आईचे नाव मथुराबाई होते. कृष्णराव सहा-सात वर्षांचे असताना त्यांचे कुटुंब पुण्यात वास्तव्यासाठी आले. गाण्याच्या ओढीमुळे त्यांना शालेय शिक्षणात रस वाटेना, त्यामुळे लहानपणीच त्यांच्या वडीलबंधूनी त्यांना ‘नाट्यकला प्रवर्तक मंडळी’ या संगीत नाटक मंडळींमध्ये भरती केले. हरिभाऊ आपट्यांच्या संत सखूबाई (१९११) या नाटकात त्यांनी विठ्ठलाची भूमिका केली. तेथे त्यांचा सवाई गंधर्वांच्या गायकीशी परिचय झाला. १९११ पासून त्यांना गायनाचार्य भास्करबुवा बखले यांचे पट्टशिष्यत्व लाभले. भास्करबुवांप्रमाणेच कृष्णरावांच्याही गायनात ग्वाल्हेर, आग्रा व जयपूर या घराण्यांचा संगम दिसून येतो. ते महाराष्ट्रात ‘मास्तर कृष्णराव’ या नावाने प्रसिद्ध झाले.
मास्तर कृष्णरावांची पहिली स्वतंत्र मैफल वयाच्या सतराव्या वर्षी जलंदरच्या संगीत महोत्सवात झाली. ते ‘गंधर्व नाटक मंडळी’ मध्ये १९१६ ते १९३३ या काळात होते. तेथे गायकनट व संगीतदिग्दर्शक या नात्यांनी त्यांनी बहुमोल कामगिरी बजावली. शारदा, सौभद्र, एकच प्याला, विद्याहरण, स्वयंवर, द्रौपदी, आशा-निराशा इ. नाटकांतील त्यांच्या पदांच्या चाली यांचा उदाहरणादाखल निर्देश करता येईल. ‘नाट्यनिकेतन’च्या रांगणेकरांच्या कुलवधू या नाटकाला त्यांनी दिलेले संगीत त्यांतील भाव, गेयता आणि सुमधुरता यांमुळे फार गाजले. ‘गंधर्व नाटक मंडळी’ सोडल्यानंतर ते १९३३ मध्ये व्ही. शांताराम यांच्या प्रभात फिल्म कंपनीत संगीतदिग्दर्शक म्हणून रूजू झाले. तेथील वास्तव्यात त्यांनी धर्मात्मा, अमरज्योती, वहाँ, गोपालकृष्ण, माणूस, शेजारी इ. मराठी-हिंदी चित्रपटांना सुमधुर संगीत दिले. ही गाणीही खूप गाजली. पुढे १९४२ मध्ये व्ही. शांताराम यांच्या ‘राजकमल’ चित्रपटसंस्थेतर्फे निघालेल्या भक्तीचा मळा या चित्रपटात संगीतदिग्दर्शनाबरोबरच त्यांनी सावता माळ्याची प्रमुख भूमिकाही केली. तसेच आचार्य अत्र्यांचा वसंतसेना, विश्राम बेडेकरांचा लाखाराणी व नंतरच्या काळातील कीचकवध, विठू माझा लेकुरवाळा या चित्रपटांनाही त्यांनी सुश्राव्य संगीत दिले. त्यांनी संगीतबद्ध केलेली लखलख चंदेरी तेजाची न्यारी दुनिया, आता कशाला उद्याची बात, धुंद मधुमती रात रे, अगा वैकुंठीच्या राया, जोहार मायबाप जोहार, पायो री मैंने रामरतन धन पायो ही गाणी खूप लोकप्रिय झाली. ‘वंदे मातरम्’ या राष्ट्रीय गाण्याकरिता त्यांनी झिंझोटी या रागात रचलेली चालही अत्यंत लोकप्रिय ठरली.
सुगम संगीतात खास स्वत:ची शैली निर्माण करणारे सर्जनशील गायक व संगीतकार म्हणून त्यांची कामगिरी मोठी आहे. हमखास मैफल जिंकणारे कल्पक व अष्टपैलू गायक म्हणून मास्तरांची ख्याती होती. त्यांच्या सुमारे ३,००० मैफली संबंध भारतात ठिकठिकाणी झाल्या. ख्याल, ठुमरी, नाट्यगीत, भजन इ. गानप्रकार ते सारख्याच रंगतीने पेश करीत. त्यांचे बैठकीचे एक तंत्र होते. गतिमानता, रंजकता व उपस्थित श्रोत्यांच्या आवडीचा त्यांना येणारा अचूक अंदाज यामुळे त्यांची मैफल यशस्वी होत असे. मास्तरांच्या शास्त्रीय रागदारीचे वैशिष्ट्य हे की, ती रंजक तर असेच पण तितकीच शास्त्रशुद्धही असे. त्यांचे गाणे विनासायास चाले. त्यांच्या गळ्यातील फिरत चांगली असल्याने आणि रियाजही असल्याने अवघड तानेकरिता त्यांना यातायात करावी लागत नसे.
मास्तर कृष्णरावांनी संगीतावर ग्रंथ निर्मितीही केली. संगीत रागदारीवरील गायनाचा समावेश असलेल्या रागसंग्रहमाला नामक ग्रंथाचे एकूण सात खंड असून, त्यांत शास्त्रोक्त संगीतातील काही उत्तम चिजा त्यांनी स्वरलिपीसह समाविष्ट केल्या आहेत (१९४३–५७).
आकाशवाणीच्या सल्लागार समितीचे सदस्य व आकाशवाणीवरील प्रमुख संगीतरचनाकार या नात्यांनीही मास्तर कृष्णरावांनी भरीव कार्य केले. ‘भारत गायन समाज’, पुणे या संस्थेचे ते अध्यक्ष होते. १९५३ मध्ये चीनला गेलेल्या भारताच्या सांस्कृतिक मंडळाचे ते सदस्य होते. त्यांना शंकराचार्याकडून ‘संगीत कलानिधी’, ही पदवी; भारत सरकारकडून ‘पद्मभूषण’ (१९७१) हा पुरस्कार, अखिल भारतीय संगीत नाटक अकादमीतर्फे ‘रत्न सदस्यत्व’ (फेलोशिप, १९७२); ‘बालगंधर्व’ व ‘विष्णुदास भावे’ ही सुवर्णपदके असे अनेक मानसन्मान लाभले. बोला अमृत बोला हा त्यांच्या आठवणींचा संग्रह (१९८५). मास्तरांचा विवाह राधाबाई यांच्याशी झाला. त्यांना माधव उर्फ राजा फुलंब्रीकर, अनुपमा सुभेदार व वीणा चिटको ही अपत्ये. त्यांच्या वीणा चिटको या कन्या संगीतकार म्हणून ओळखल्या जातात.
मास्तर कृष्णरावांचे वृद्धापकाळाने पुणे येथे निधन झाले.
https://www.youtube.com/watch?v=J9gDg4S7XbQ
समीक्षक : श्रीकांत डिग्रजकर
