अधिकृत नाव डेमॉक्रॅटिक रिपब्लिक ऑफ साऊँ टोमे अ‍ॅन्ड प्रीन्सिपे. आफ्रिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यालगतचा एक द्वीपरूप देश व पोर्तुगालचा भूतपूर्व सागरपार प्रांत. आफ्रिकेच्या
पश्चिममध्य किनाऱ्यापासून पश्चिमेस सुमारे २०० किमी. अंतरावर, अटलांटिक महासागरातील गिनीच्या आखातात ही बेटे आहेत. आफ्रिकेच्या मुख्य भूमीवरील गाबाँ व विषुववृत्तीय गिनी हे या देशाचे जवळचे देश आहेत. साऊँ टोमे आणि (ई) प्रीन्सिपे या दोन प्रमुख बेटांव्यतिरिक्त कारोको, पेद्रास, तिन्होसास व रोलास या लहान बेटांचा आणि काही खडकाळ द्वीपांचा या देशात समावेश होतो. देशाचा अक्षवृत्तीय विस्तार ०° ते ०° ३०’ उत्तर अक्षांश व रेखावृत्तीय विस्तार ६° २५’ पू. ते ६° ५०’ पूर्व रेखांश आहे. एकूण क्षेत्रफळ १,००१ चौ. किमी. असून त्यांपैकी साऊँ टोमे बेटाचे क्षेत्रफळ ८३७ चौ. किमी. व प्रीन्सिपे बेटाचे १२७ चौ. किमी. आहे. साऊँ टोमे बेट लंबवर्तुळाकार असून त्याची लांबी ४९ किमी. व रुंदी ३२ किमी., तर प्रीन्सिपे बेटाची लांबी १६ किमी. व रुंदी ८ किमी. आहे. साऊँ टोमे बेटाच्या ईशान्येस १४५ किमी.वर प्रीन्सिपे बेट असून देशाला २६६ किमी. लांबीचा किनारा लाभला आहे. देशाची लोकसंख्या २,२०,१३४ (२०१९ अंदाज) होती. साऊँ टोमे बेटाच्या ईशान्य किनाऱ्यावर असलेले साऊँ टोमे (लोकसंख्या ६०,००० – २०१०) हे देशाच्या राजधानीचे ठिकाण आहे.
भूवर्णन : साऊँ टोमे आणि प्रीन्सिपे या दोन्ही बेटांची निर्मिती ज्वालामुखी क्रियेतून झालेली आहे; मात्र अलीकडच्या काळात येथे ज्वालामुखी उद्रेक झाल्याची नोंद नाही. दोन्ही बेटांच्या मध्यवर्ती, दक्षिण आणि पश्चिम भागांत ज्वालामुखी पर्वत असून तेथील समुद्राच्या बाजूस ते तुटलेल्या कड्यांसारखे दिसतात. या पर्वतांची उंची दोन्ही बेटांच्या ईशान्य भागात असलेल्या सखल भागाकडे क्रमाक्रमाणे कमी होत गेलेली दिसते. साऊँ टोमे बेटावरील पर्वतीय प्रदेशात सस. पासून २,०२४ मी. उंची असणारे साऊँ टोमे हे देशातील सर्वोच्च शिखर आहे. या बेटाचा पूर्वेकडील उतार मंद आहे. प्रीन्सिपे बेटाचा उत्तरेकडील अर्धा भाग मैदानी, तर दक्षिणेकडील पर्वतीय असून तेथील प्रीन्सिपे (उंची ९४८ मी.) हे या बेटावरील सर्वाधिक उंचीचे शिखर आहे. देशात एकही मोठी नदी नाही. दोन्ही बेटांवरील मध्यवर्ती पर्वतीय प्रदेशातून चोहोबाजूंकडील किनाऱ्याकडे शीघ्रवाही प्रवाह वाहताना आढळतात. या शीघ्रवाहिनी प्रवाहांनी येथील पर्वतीय प्रदेशाचे मोठ्या प्रमाणात विच्छेदन केले असून तेथे ठिकठिकाणी प्रेक्षणीय, एकाकी उभे ज्वालामुखी खडक आढळतात.
विषुववृत्तावरील स्थानामुळे येथील हवामान सागरी आणि उष्णकटिबंधीय असून, ओबडधोबड प्राकृतिक रचनेचा आणि बेंग्वेला या थंड सागरी प्रवाहाचा येथील सूक्ष्म हवामानावर
परिणाम झालेला दिसून येतो. दोन्ही बेटांच्या सखल भागात हवामान उष्ण व दमट असून अधिक उंचीवर तापमान कमी व पर्जन्यमान अधिक असते. नियमित वाहणारे आर्द्र नैर्ऋत्य वारे पर्वतीय भागाला अडून साऊँ टोमे बेटाच्या नैर्ऋत्य भागात ७०० सें.मी. पेक्षाही अधिक पाऊस देतात, तर बेटाच्या अगदी ईशान्य भागात फक्त ७६ सें.मी. पाऊस पडतो. ऑक्टोबर ते मे पावसाळा, तर जून ते सप्टेंबर ग्राव्हाना नावाने ओळखला जाणारा कोरडा ऋतू असतो. वार्षिक सरासरी तापमान सखल भागात २७° से. आणि ६०० मी. पेक्षा अधिक उंचीच्या प्रदेशात ते २०° से. आढळते.
पूर्वी या बेटांचा बहुतांश भाग उष्णकटिबंधीय वर्षारण्यांनी व्यापलेला होता. अजूनही दक्षिण आणि पश्चिम भागात दाट वर्षारण्ये आढळतात. अलीकडे ९०० मी. पेक्षा कमी उंचीच्या बऱ्याचशा प्रदेशातील अरण्ये तोडून ते क्षेत्र शेतीखाली आणले आहे. दोन्ही बेटांच्या उत्तरेकडील व ईशान्येकडील सखल प्रदेशात काही प्रमाणात गवत व जंगल आढळते.
इतिहास : पोर्तुगीज समन्वेषक पेद्रो एस्कोबार व जोआँ दे सांतारेम यांनी प्रथम १४७० मध्ये साऊँ टोमे बेटाचा, तर १४७१ मध्ये प्रीन्सिपे बेटाचा शोध लावला. त्या वेळी ही बेटे निर्मनुष्य असावीत. पोर्तुगीजांनी यावर वसाहत स्थापन केली. गुन्हेगार व पोर्तुगालमधून हद्दपार केलेल्या ज्यू लोकांना ठेवण्यासाठी पोर्तुगालकडून या बेटांचा वापर केला जाऊ लागला. तसेच आफ्रिकेतून गुलाम आणून त्यांच्याकडून या बेटांवर ऊस लागवड केली. काही काळ साऊँ टोमे हे दक्षिण अमेरिकेकडे पाठविण्यात येणाऱ्या गुलामांच्या व्यापाराचे प्रमुख केंद्र होते. १५२२ मध्ये त्यास पोर्तुगीज शासनाने वसाहतीचा अधिकृत दर्जा दिला. सतराव्या शतकाच्या मध्यात डचांनी अल्पकाळ त्यावर आपली सत्ता प्रस्थापित केली होती. एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस कोकोच्या यशस्वी लागवडीमुळे ही वसाहत भरभराटीस येऊ लागली. पोर्तुगालने अधिकृत रीत्या येथील गुलामगिरी नष्ट केली असली तरी, या बेटांवरील मळ्याच्या शेतीत काम करण्यासाठी अंगोला, मोझँबीक, केप व्हर्द येथून करारावर आणलेल्या कामगारांना प्रत्यक्षात गुलामांसारखीच वागणूक दिली जात होती. त्यामुळे ब्रिटिश व जर्मन चॉकोलेट उत्पादकांनी १९०९ मध्ये साऊँ टोमेच्या कोकोवर बहिष्कार घातला. इतर वसाहतींप्रमाणेच साऊँ टोमे ई प्रीन्सिपे वसाहतीला १९५१ मध्ये पोर्तुगीजांच्या सागरपार प्रांताचा दर्जा देण्यात आला. मळ्याच्या शेतीतील कामगारविषयक जाचक अटींच्या विरोधात १९५२ ते १९७३ या काळात अनेकदा संप करण्यात आले. १९५३ मध्ये पोर्तुगीज सत्तेविरोधात येथे बंड करण्यात आले होते. १९६० पासून साऊँ टोमे आणि प्रीन्सिपेच्या स्वातंत्र्यासाठी लगतच्या मुख्य आफ्रिकन भूमीवरून अनेक चळवळी उभारल्या गेल्या. मॅन्युएल पिंटो दा कॉस्टा यांनी या स्वातंत्र्य चळवळींचे नेतृत्व केले. १९६० व १९७० च्या दशकातील आफ्रिकन राष्ट्रवादी व पोर्तुगीज वसाहतवादी यांच्यातील वादात साऊँ टोमे आणि प्रीन्सिपे बेटावरील लोकांनी अगदी नगण्य भूमिका बजावली होती. १९७० मध्ये पोर्तुगालने १६ सदस्यीय विधानमंडळ व प्रांतीय सल्लागार मंडळ स्थापन केले. १९७४ मध्ये पोर्तुगालच्या क्रांतिकारी शासनाने आफ्रिकेतील त्यांच्या ताब्यातील प्रदेशांना स्वातंत्र्य देण्याचे आश्वासन दिले. १२ जुलै १९७५ रोजी ही बेटे स्वतंत्र झाली.
सन १९९० पर्यंत मूव्हमेंट फॉर द लिबरेशन ऑफ साऊँ टोमे अ‍ॅन्ड प्रीन्सिपे हाच देशातील एकमेव राजकीय पक्ष होता. सप्टेंबर १९९० मध्ये अस्तित्वात आलेल्या संविधानानुसार हा बहुपक्षीय लोकशाही देश बनला. ५५ सदस्य असलेल्या नॅशनल पीपल्स असेंब्ली या राष्ट्रीय विधान मंडळ सदस्यांची निवड चार वर्षांसाठी सार्वत्रिक प्रौढ मतदान पद्धतीने करण्यात येते. सार्वत्रिक मतदान पद्धतीने निवडण्यात आलेल्या राष्ट्राध्यक्षांची मुदत पाच वर्षांसाठी असते.
आर्थिक स्थिती : साऊँ टोमे आणि प्रीन्सिपेची अर्थव्यवस्था अंशतः शासननियंत्रित व अंशतः खाजगी स्वरूपाची असून ती प्रामुख्याने शेती व मासेमारी व्यवसायांवर आधारित आहे.
ज्वालामुखी क्रियेतून या बेटांची निर्मिती झालेली असल्याने ज्वालामुखी खडकांचे विदारण होऊन त्यांपासून येथील मृदा अतिशय सुपीक बनली आहे. स्थूल राष्ट्रीय उत्पादनात २० टक्के वाटा कृषी उत्पादनांचा, १७ टक्के औद्योगिक उत्पादनांचा, तर ६३ टक्के सेवा उद्योगांचा आहे. सोळाव्या शतकात ऊसाची शेती विशेष भरभराटीस आली होती; परंतु ब्राझीलमधील ऊस उत्पादकांशी स्पर्धा निर्माण झाल्याने येथील ऊसाखालील क्षेत्र घटले. त्याऐवजी एकोणिसाव्या शतकात कॉफी व कोकोची लागवड करण्यात आली. पहिल्या महायुद्धापूर्वीच्या काळात कोको उत्पादनात साऊँ टोमे जगात अग्रेसर होते. देशातील सुमारे ४० टक्के क्षेत्र लागवडीखाली असून ते प्रामुख्याने किनारी सखल भागात आहे. एकूण लागवडीखालील क्षेत्रांपैकी ८० टक्के क्षेत्रावर मोठे राष्ट्रीयीकृत किंवा परकीयांच्या मालकीचे मळे असून उर्वरित क्षेत्रावर लहान खाजगी मालकीस परवानगी आहे. स्वातंत्र्योत्तर काळात देशातील २०० हेक्टरांपेक्षा अधिक धारणा असलेल्या शेतजमिनींचे राष्ट्रीयीकरण करून त्यांचा समावेश १५ राज्य शेतांमध्ये करण्यात आला. १९८५ मध्ये त्याचे अंशतः खाजगीकरण करण्यात येऊन परकीय कंपन्यांशी त्याच्या व्यवस्थापनाचा करार करण्यात आला. तसेच काही राज्य शेते लहान खाजगी व्यक्तींना वितरित करण्यात आली आहेत. कोको हे प्रमुख नगदी पीक असून एकूण लागवडीखालील क्षेत्रापैकी निम्मे क्षेत्र या पिकाखाली आहे. त्याशिवाय नारळ, ताड, केळी, कॉफी, कसाव्हा, मका, भाकरीची झाडे (ब्रेड ट्री) यांची लागवड केली आहे.
देशात शेळ्या, गुरे, मेंढ्या, डुकरे हे प्राणी पाळले जातात. खोल सागरी प्रदेशात प्रामुख्याने ट्यूना मासे पकडण्याचा प्रमुख व्यवसाय असून त्याचा विकास करण्यासाठी शासन प्रयत्नशील आहे. देशातील २७,००० हेक्टर म्हणजेच देशाच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या २८.४ टक्के क्षेत्र अरण्यांखाली होते (२००५). क्विनीन उत्पादनासाठी सिंकोना झाडाच्या सालीचे उत्पादन घेतले जाते. स्थानिक गरजा भागविण्याच्या दृष्टीने अरण्योत्पादने कमी पडतात. दोन्ही बेटांभोवती खनिज तेलाचे विस्तृत साठे आहेत.
राष्ट्रीय स्थूल उत्पादनात निर्मिती उद्योगाचा वाटा फक्त ४.२ टक्के आहे (२००१). मर्यादित प्रमाणात कृषी उत्पादनांवर प्रक्रिया करणारे उद्योग येथे चालतात. बीअर व पामतेल निर्मिती, लाकडावरील प्रक्रिया, विटा, मृत्तिकाशिल्प, छपाई, वस्त्रोद्योग, साबणनिर्मिती इत्यादी उद्योग येथे चालतात. स्थानिक बाजारपेठेसाठी पाव, बिस्किटे, मद्य यांचे उत्पादन घेतले जाते. १९७५ मधील स्वातंत्र्यापूर्वी पोर्तुगीज मळेमालक, मुलकी अधिकारी व व्यापारी देशातून निघून जाण्याने; तसेच त्यादरम्यान अंगोलातून हद्दपार झालेले लोक येथे आल्यामुळे येथील अर्थव्यवस्था डळमळीत झाली. त्यामुळे कोकोची निर्यातही घटली. बहुतांश खाद्यपदार्थ आयात करावे लागतात. उपासमार ही सातत्याने भेडसावणारी समस्या आहे. देशाच्या एकूण निर्यातीत ८० टक्के वाटा कोकोचा असतो. एकूण निर्यातीपेक्षा आयातीचे प्रमाण अधिक राहिले आहे. कोको, कॉफी, खोबरे, पामतेल, ताडाच्या झाडाचा गर (कार्नेल), सिंकोनाची साल, केळी या प्रमुख निर्यात वस्तू आहेत. खाद्यपदार्थांच्या प्रमुख आयातीव्यतिरिक्त यंत्रे, विद्युत साहित्य, खनिज तेल उत्पादने यांची आयात केली जाते. बेल्जियम, जर्मनी, पोर्तुगाल, नेदर्लंड्स, स्पेन, फ्रान्स हे व्यापारातील प्रमुख भागीदार आहेत.
दोब्रा हे अधिकृत चलन असून १०० सेंटिमॉसचा एक दोब्रा होतो. सेंट्रल बँक ऑफ साऊँ टोमे अ‍ॅन्ड प्रीन्सिपे ही मध्यवर्ती बँक असून बँको इंटरनॅशनल दे साऊँ टोमे ई प्रीन्सिपे ही प्रमुख खाजगी व्यापारी बँक येथे आहे.
वाहतूक व संदेशवहनाच्या सुविधा मर्यादित आहेत. साऊँ टोमे शहर हवाई वाहतूक मार्गाने प्रीन्सिपे बेटाशी तसेच लिब्रव्हिल (गाबाँ), लुअँडा (अंगोला), लिस्बन (पोर्तुगाल), केप व्हर्द बेटे यांच्याशी जोडलेले आहे. साऊँ टोमे हे प्रमुख बंदर असले, तरी त्याची खोली कमी आहे. नेव्हेस हे प्रमुख मासेमारी बंदर असून त्यातून प्रामुख्याने खनिज तेलाची आयात केली जाते.
लोक व समाजजीवन : साऊँ टोमे आणि प्रीन्सिपेची लोकसंख्या मिश्र स्वरूपाची असली, तरी येथे आफ्रिकन वंशाचे आधिक्य आहे. आफ्रिकेच्या पश्चिम किनारी भागातून पूर्वी
आणण्यात आलेले गुलाम, दक्षिण यूरोपातील (प्रामुख्याने पोर्तुगीज) वसाहतकरी तसेच अंगोला, केप व्हर्द बेटे व मोझँबीकमधून करारावर आणलेले कामगार यांचे वंशज येथील लोकसंख्येत आढळतात. सुमारे ८१ टक्के लोक रोमन कॅथलिक पंथाचे होते (२००१). एकूण लोकसंख्येपैकी ९५ टक्के लोक साऊँ टोमे बेटावर राहत असून उर्वरित प्रीन्सिपे बेटांवर राहतात. दोन्ही बेटांच्या कोरड्या आणि सपाट प्रदेशात, तसेच साऊँ टोमे शहर व परिसरात लोकसंख्येचे केंद्रीकरण झालेले आहे. इतरत्र विखुरलेल्या स्वरूपातील वस्त्या आढळतात. लोकसंख्येची घनता दर चौ. किमी.ला २०८ आहे (२०१८). येथील जन्मप्रमाण जास्त आहे. सरासरी आयुर्मान ६५ वर्षे आहे (२०१७). पोर्तुगीज ही देशाची अधिकृत भाषा आहे. त्याशिवाय फांग, बांतू, पोर्तुगीज क्रीओल तसेच क्रीओल प्रकारातील इतर भाषा बोलल्या जातात. सहा वर्षांवरील सर्वांना शिक्षण मोफत व सक्तीचे आहे. उच्च शिक्षण देणाऱ्या दोन शैक्षणिक संस्था आहेत. साक्षरतेचे प्रमाण पुरुषांच्या बाबतीत ९५ टक्के आणि स्त्रियांबाबत ८५.४ टक्के होते (२०१२). देशातील सर्व नागरिकांना वैद्यकीय सेवा मोफत उपलब्ध आहे. बहुतांश आफ्रिकन देशांच्या तुलनेत येथे दरडोई डॉक्टरांची संख्या अधिक आहे. आफ्रिकेतील सर्वांत कमी बालमृत्युमान येथे आहे. पर्यटन व्यवसाय विकसित होत आहे. दीर्घकाळ आर्द्र ऋतू आणि मलेरियासारख्या आजारांचा प्रादुर्भाव हे पर्यटनातील प्रमुख अडथळे आहेत. पर्यटन व्यवसाय प्रामुख्याने कोरड्या ऋतूत चालतो. साऊँ टोमे हे देशातील एकमेव मोठे शहर आहे.
समीक्षक : ना. स. गाडे