‘ध्यान’ म्हणजे चिंतन. ध्यान शब्द संस्कृत भाषेतील ‘ध्यै’ या धातूपासून (धातु = क्रियापदाचे मूळ रूप) निर्माण झाला आहे. त्याचा अर्थ ‘चिंतन करणे’ असा आहे. ज्या एखाद्या देशावर म्हणजे वस्तूवर अथवा वस्तूंच्या संघातावर जसे पान, फुल, खोड हे अवयव या एकेका वस्तूवर किंवा त्यांचा संघात म्हणजे वृक्षावर ध्यान करता येईल. चित्ताची धारणा असेल तेथेच चित्त स्थिर होणे व ते दुसऱ्या विषयावर न जाणे याला ‘ध्यान’ असे म्हणतात. “धारणेसाठी जो विषय निवडला असेल त्या विषयाचा अनेक क्षणांपर्यंत व्यत्ययरहित होणारा अनुभव म्हणजे ध्यान,” अशी पतंजलींनी ध्यानाची व्याख्या केली आहे (तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम्| योगसूत्र ३.२).
भोज व वाचस्पति मिश्र यांच्या मते धारणेचा जो आधारभूत विषय म्हणजे आलंबन त्यावर जाणीवेची एकतानता म्हणजे ध्यान होय (पातंजल योगसूत्र ३.२ वरील भोजवृत्ति व तत्त्ववैशारदी). “धारणेमुळे साध्य होते ते ध्यान,” असे विज्ञानभिक्षू यांनी म्हटले आहे (धारणासाध्यं ध्यानमाह|पातंजल योगसूत्र ३.२ वरील योगवार्त्तिक). ध्यानामध्ये जाणीवेचा प्रवाह ध्यानासाठी निवडलेल्या विषयावर टिकून राहतो, तो प्रवाह एकाच विषयाचे ज्ञान अनेक क्षणांपर्यंत सातत्याने करून देणारा म्हणून धारावाही असतो.
सांख्यसूत्रात ध्यानाची व्याख्या “चित्तातून ध्येय विषयाव्यतिरिक्त इतर विषय नाहीसे होणे म्हणजे ध्यान” अशी केली आहे (ध्यानं निर्विषयं मन:| सांख्यसूत्र ६.२५). तसेच सांसारिक विषयांच्या आसक्तीपासून विरक्त होणे याला ध्यान असे म्हटले आहे (रागोपहतिर्ध्यानम्| सांख्यसूत्र ३.३०).
सैरभैर धावणारे मन ध्यानामुळे नियंत्रित होते. मनात विक्षेप उत्पन्न करणारे रजोगुण आणि तमोगुण दुर्बळ होतात व क्रमाक्रमाने चित्त शुद्ध होते.
ज्याप्रमाणे वस्त्रांचा स्थूल मळ आधी पाण्याने दूर करावा लागतो आणि सूक्ष्म मळ क्षारयुक्त साबण इत्यादीने नष्ट करावा लागतो, त्याप्रमाणे क्रियायोगाने अर्थात् तप, स्वाध्याय आणि ईश्वरप्रणिधानामुळे क्लेश क्षीण होतात. पुढे विवेकख्याती म्हणजे पुरुषाला ‘मी प्रकृतीपासून भिन्न आहे’ असे ज्ञान झाल्यावर ते क्लेश दग्धबीज होतात, म्हणजे भाजलेले बीज ज्याप्रमाणे वृक्षनिर्मितीस असमर्थ ठरते त्याप्रमाणे चित्तामध्ये सुप्त रूपाने असणारे हे क्लेश निष्क्रिय होतात आणि असंप्रज्ञात समाधीत चित्त लय झाल्यामुळे ते नामशेष होतात (व्यासभाष्य २.११, तत्त्ववैशारदी २.११).
ध्यानासाठी यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार आणि धारणा या पहिल्या सहा अंगांची पूर्वपीठिका नितांत आवश्यक आहे. त्यांचा अभ्यास केल्याशिवाय ध्यान साध्य होत नाही (विष्णुपुराण ७.६.८९).
धारणेमध्ये ज्या देशावर चित्त स्थिर केले आहे त्याच देशावर ध्यान करणे अभिप्रेत आहे. धारणा, ध्यान आणि समाधी या तिघांना एकत्रितपणे ‘संयम’ अशी संज्ञा आहे. सूर्य, चंद्र, ध्रुव या बाह्य देशांवरील संयमाचे फळ (योगसूत्र ३.२६, २७, २८). तसेच नाभिचक्र, कण्ठकूप, कूर्मनाडी, मूर्धास्थानातील ज्योत, हृदय या आध्यात्मिक देशांवरील संयमाचे फळ पतंजलींनी सूत्रात सांगितले आहे (योगसूत्र ३.२९, ३०, ३१, ३२, ३४). याचा अर्थ हे ध्यानाचे विषय आहेत असा योगसूत्रात प्रत्यक्ष निर्देश नसला तरी पतंजलींना हे ध्यानाचे विषय अभिप्रेत होते. व्यासांच्या मते परमेश्वरावरील धारणा व ध्यानामुळे योग्याला समाधी शीघ्र साध्य होते आणि समाधीचे फळही मिळते (व्यासभाष्य १.२३, वार्त्तिक १.२३). पतंजलींनी ईश्वराच्या ध्यानाने साधनेतील सर्व विघ्ने दूर होतात असे प्रतिपादन केले आहे (योगसूत्र १.२९); तर ‘यथाभिमतध्यानाद्वा |’(योगसूत्र १.३९) या सूत्रात योग्याला जे अभीष्ट असेल त्याचे त्याने ध्यान करावे त्यामुळे चित्ताला स्थिरता प्राप्त होते असे म्हटले आहे.
घेरण्डसंहितेत स्थूलध्यान, ज्योतिर्ध्यान आणि सूक्ष्मध्यान असे ध्यानाचे तीन प्रकार वर्णन केले आहेत. स्थूलध्यान हे मूर्तीवर असते. ज्योतिर्ध्यान हे दोन भुवयांमधील ओंकाररूपी तेजावरील ध्यान होय, तर सूक्ष्मध्यान हे ब्रह्माची बिंदूच्या स्वरूपात कल्पना करून त्यावर केलेले ध्यान होय. हा बिंदु आणि कुंडली देवता एकच आहेत, असे घेरण्डसंहिता (६.१) सांगते. वसिष्ठसंहितेत सगुण ध्यानाचे पाच आणि निर्गुण ध्यानाचा एक प्रकार यांचा निर्देश आढळतो. निर्गुण ध्यान हे ब्रह्मावर केले जाते. ब्रह्मप्राप्ती हे त्याचे उद्दिष्ट आहे; तर सगुण ध्यान हे विष्णु, वैश्वानर अग्नि, दोन्ही भुवयांच्यामध्ये असलेली ज्योत, हृदयकमळातील पुरुष आणि सोम मंडलातील आत्मा अथवा आदित्य मंडलातील पुरुष यांवर सांगितले आहे (वसिष्ठसंहिता ४.१९-४९).
बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृतिमध्ये ध्यानाचा क्रम प्राणायामानंतर आणि धारणेच्या आधी येतो. सिद्धसिद्धान्तपद्धतिमध्ये गोरक्षनाथांनी ब्रह्मचक्र, स्वाधिष्ठानचक्र, नाभिचक्र, हृदयचक्र, कंठचक्र, तालुचक्र, भ्रूचक्र, निर्वाणचक्र आणि आकाशचक्र या चक्रांवरील ध्यान व त्याची फळे सांगितली आहेत (२.१-९). गोरक्षनाथांनी आध्यात्मिक ध्यानासाठी शरीरातील सोळा स्थाने आधार अर्थात् आलंबने म्हणून सांगितली आहेत (२.१०-२५). त्यांनी ध्यानासाठी लक्ष्याचे ‘अंतर्लक्ष्य’ म्हणजे शरीरांतर्गत असलेला ध्यानाचा विषय, ‘बहिर्लक्ष्य’ म्हणजे शरीराबाहेर असलेला ध्यानाचा विषय आणि ‘मध्यमलक्ष्य’ म्हणजे अंतर्लक्ष्य किंवा बहिर्लक्ष्य यापेक्षा वेगळा असा ध्यानाचा विषय असे तीन प्रकार सांगितले आहेत. सुषुम्ना नाडी हे अंतर्लक्ष्याचे; पृथ्वी, जल इत्यादी पाच तत्त्वे हे बहिर्लक्ष्याचे; तर सूर्यमंडल हे मध्यमलक्ष्याचे उदाहरण होय.
योगविषयक निरनिराळ्या उपनिषदांमध्ये, ॐ आणि त्याच्या मात्रांवरील ध्यानाचे वर्णन आढळते.
धारणा व ध्यान यांमध्ये ध्यान करणारा साधक, ध्यानाचा विषय आणि ध्यानाची क्रिया या तिन्ही गोष्टींची जाणीव स्पष्ट असते. समाधीत मात्र केवळ ध्यानाचा विषयच चित्त व्यापून राहतो. असे म्हणता येईल की, धारणेतील विषयाच्या जाणीवेचे विघ्नरहित सातत्य टिकवणे म्हणजे ध्यान आणि ध्यानाच्या अवस्थेची होणारी परिणती म्हणजे समाधी होय. ध्येय, ध्याता व ध्यान या त्रिपुटीच्या जाणीवेचा लोप म्हणजे समाधी होय.
धारणा, ध्यान व समाधी ही एकाग्रतेची उत्त्तरोत्तर विकसित होत जाणारी रूपे होत.
पहा : धारणा, समाधि.
समीक्षक : रुद्राक्ष साक्रीकर
