तत्त्वसमाससूत्र हा सूत्ररूप ग्रंथ इसवी सनाच्या चौदाव्या किंवा पंधराव्या शतकात निर्माण झाला. त्याच्या कर्त्याविषयी निश्चित माहिती उपलब्ध नाही. काही विद्वानांच्या ...
डोळ्यांना दिसणारे शरीर हाच जीवाचा एकमात्र देह आहे अशी सर्वसामान्य समजूत असते. माता आणि पिता या दोघांपासून उत्पन्न झालेला रक्त, ...
मराठीमध्ये ‘समाधि’ हा शब्द स्त्रीलिंगामध्ये प्रचलित असला तरी संस्कृतमध्ये तो पुल्लिंगी आहे. लोकव्यवहारात ‘समाधि’ शब्दाचा अर्थ ‘ज्या ठिकाणी सत्पुरुषांनी देहत्याग ...
योगशास्त्रात अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष आणि अभिनिवेश या पाचांना ‘क्लेश’ अशी संज्ञा आहे (अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशा: क्लेशा:| योगसूत्र २.३). ते नाना प्रकारच्या ...
पुरुष आणि प्रकृति ही सांख्यदर्शनाची दोन पायाभूत तत्त्वे आहेत. भारतीय दर्शनात व्यक्तीच्या आत्म्यास ‘पुरुष’ अशी संज्ञा दिली आहे. सांख्यदर्शनात पुरुषाला ...
सांख्य-योग दर्शनांमध्ये पुरुष आणि प्रकृती ही दोन सर्वव्यापी आणि नित्य तत्त्वे आहेत. पुरुष म्हणजे चेतनतत्त्व आणि प्रकृति म्हणजे जडतत्त्व असे ...
महर्षि पतंजलींनी योगशास्त्रात नियमांचा उल्लेख योगाचे एक अंग म्हणून केला आहे. शौच, संतोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान यांचा अंतर्भाव नियमांत होतो ...
‘ध्यान’ म्हणजे चिंतन. ध्यान शब्द संस्कृत भाषेतील ‘ध्यै’ या धातूपासून (धातु = क्रियापदाचे मूळ रूप) निर्माण झाला आहे. त्याचा अर्थ ...
नाडी या संकल्पनेला हठयोगात महत्त्वाचे स्थान आहे. नाडी शब्द ‘नद्’ या धातूपासून तयार झाला आहे. ‘स्पंदन पावणे’ असा या धातूचा ...
पतंजलींनी यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणि समाधी ही योगाची आठ अंगे सांगितली आहेत (योगसूत्र २.२९). ती योगसाधनेच्या ...
पतंजलींनी अष्टांगयोगात प्रतिपादन केलेल्या पाच यमांपैकी अस्तेय हा तिसरा यम आहे (अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा । योगसूत्र २.३०). अस्तेय म्हणजे ‘चोरी न ...
पतंजलींनी अष्टांगयोगात प्रतिपादन केलेल्या पाच यमांपैकी सत्य हा दुसरा यम आहे (अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा:| योगसूत्र २.३०). पतंजलींनी योगसूत्रात सत्याची व्याख्या दिलेली ...
दर्शनाचा उगम दु:खाची आत्यंतिक निवृत्ती व्हावी या हेतूने झाला आहे. ज्याप्रमाणे चिकित्साशास्त्रात रोग, रोगाचे कारण, रोगाचा नाश आणि रोग नष्ट ...
योगाचे अंतिम लक्ष्य संसारचक्रातून मुक्ती हे आहे. त्यासाठी चित्ताच्या वृत्तींचा निरोध करणे आवश्यक आहे. परंतु, चित्तात एकापाठोपाठ एक उद्भवणाऱ्या अनेक ...
‘प्रसव’ किंवा ‘सर्ग’ याचा अर्थ सृष्टी किंवा निर्मिती असा आहे. ‘प्रतिप्रसव’ म्हणजे त्रिगुणात्मक सृष्टीचा क्रमश: मूळ कारणात लय होणे. प्रकृति म्हणजे ...
महर्षि पतंजलींनी ‘चित्ताच्या वृत्तींचा निरोध म्हणजे योग’ अशी योगाची व्याख्या केली आहे. सामान्य भाषेत चित्ताच्या वृत्ती म्हणजे ‘विचार’ असे समजता ...
योगमत हे आस्तिक म्हणजे वेदांना प्रमाण मानणारे आहे. त्याला सेश्वर सांख्य म्हणतात. सांख्यदर्शन ईश्वर या विषयावर मौन बाळगते. परंतु, सांख्यांच्या ...
‘प्रत्याहार’ या शब्दाची फोड प्रति + आ + हृ अशी आहे. ‘हृ’ या धातूचा अर्थ ‘हरण करणे’ असा आहे. प्रति ...
गोरक्षशतकम् हा गोरक्षनाथ यांनी लिहिलेला पद्यग्रंथ आहे. गोरक्षनाथांच्या काळाबद्दल मतभेद असून ते ७ वे ते १५ वे शतक या दरम्यान ...
ज्यावेळी चित्तामध्ये अहिंसा इत्यादी यमांच्या साधनेला प्रतिकूल विचार उत्पन्न होतो त्यावेळी त्या विचाराला छेद देणाऱ्या सकारात्मक विषयावर ध्यान करणे याला ...
