हेडीन, स्व्हेन आँडर्स (Hedin, Sven Anders) : (१९ फेब्रुवारी १८६५ – २६ नोव्हेंबर १९५२). स्वीडिश समन्वेषक आणि भूगोलज्ञ. तसेच प्रदेश नकाशाकार, छायाचित्रकार,
प्रवासवर्णनलेखक व प्रकाशक म्हणूनही त्यांचे कार्य महत्त्वाचे आहे. त्यांचा जन्म स्वीडनमधील स्टॉकहोम येथे एका मध्यमवर्गीय कुटुंबात झाला. वडील स्टॉकहोमचे मुख्य वास्तुविशारद होते. स्टॉकहोम, अप्साला, हाल (एल) व बर्लिन या विद्यापीठांमध्ये त्यांनी शिक्षण घेतले. प्रसिद्ध स्वीडिश समन्वेषक व भूगर्भशास्त्रज्ञ निल्स आडॉल्फ एरिक नूर्दनशॉल्ड यांनी यूरोप व आशियाच्या उत्तर किनाऱ्यावरील ईशान्य पॅसेज या सागरी मार्गाचे यशस्वी समन्वेषण केले. त्याप्रीत्यर्थ २४ एप्रिल १८८० रोजी संपूर्ण स्टॉकहोम शहरात त्यांचा भव्य गौरव समारंभ साजरा केला होता. त्या वेळी पंधरा वर्षे वय असलेले हेडीन या समारंभाचे साक्षीदार होते. हेडीन यांच्यावर त्या समारंभाची एवढी छाप पडली की, त्यांनी समन्वेषण हेच आपल्या आयुष्यातील ध्येय ठरवून टाकले. पुढे जर्मनीत फर्दिनँद बारोन फॉन रिख्थोफेन यांच्या हाताखाली भूगोलाचे शिक्षण घेऊन हेडीन समन्वेषणाकडे वळले. हेडीन यांनी आशिया खंडाच्या नकाशाचा अभ्यास याच रिख्थोफेन यांच्या प्रोत्साहनाने सुरू केला.
मध्य आशियातून त्यांनी प्रवासही केला आणि वेगवेगळ्या सफरीही काढल्या. त्यातून त्यांना फार मोठी पुरातत्त्वशास्त्रीय व भौगोलिक माहिती उपलब्ध झाली. त्यामुळे मध्य आशियाच्या समन्वेषणातील एक अग्रेसर व्यक्तिमत्त्व म्हणून त्यांची जगाला ओळख झाली. वयाच्या विसाव्या वर्षी (इ. स. १८८५) त्यांनी पर्शियाचा पहिला प्रवास केला. मे १८८५ मध्ये स्टॉकहोम येथील बेस्कोव्स्का या सेकंडरी स्कूलमधून पदवी संपादन केल्यानंतर कॅस्पियनच्या किनाऱ्यावरील बाकू येथील एका खाजगी पाठनिर्देशकाकडे हेडीन दाखल झाले. तेथे त्यांनी काही आठवडे भूस्वरूपवर्णनशास्त्र तसेच प्रतिमाचित्र आरेखनासंबंधी प्रशिक्षण घेतले. त्याबरोबरच स्वतःहून लॅटिन, फ्रेंच, जर्मन, पर्शियन, रशियन, इंग्रजी, तातार, तुर्कीश, किरगीझ, मंगोलियन, तिबेटन, चिनी यांसारख्या बोलीभाषा शिकण्यास सुरुवात केली. एप्रिल १८८६ मध्ये बाकूहून ते परत स्टॉकहोमला निघाले. स्टॉकहोमला येताना प्रथम कॅस्पियन समुद्रातून क्षेपणी बाष्पनौकेच्या साहाय्याने समुद्राच्या दक्षिण किनाऱ्यावर आले. तेथून ते एल्बर्झ पर्वतश्रेणी पार करून इराणमधील तेहरान, इस्फाहान व शीराझमार्गे इराणच्या आखातावरील बूशेर बंदरात आले. तेथून जहाजाने प्रथम इराणच्या आखातातून व नंतर टायग्रिस नदीमार्गे बगदादपर्यंत आले. बगदादवरून केरमानशाहमार्गे तेहरानला आले. तेथून कॉकेशस पर्वतातून काळा समुद्र किनाऱ्यावरील इस्तंबूल (कॉन्स्टँटिनोपल) येथे आले. त्यानंतर सप्टेंबर १८८६ मध्ये स्वीडनला परतले. त्यांनी आपल्या या संपूर्ण प्रवासाविषयीचे थ्रू पर्शिया मेसोपोटेमिया अँड दी कॉकेशस हे पुस्तक इ. स. १८८७ मध्ये प्रकाशित केले. इ. स. १८८६ – १८८८ या कालावधीत स्टॉकहोम व अप्साला येथे त्यांनी हवामानशास्त्र, भूविज्ञान, खनिजविज्ञान, प्राणिविज्ञान, तत्त्वज्ञान आणि लॅटिन भाषा यांचा अभ्यास केला. त्यानंतर इ. स. १८८९-९० मध्ये बर्लिन येथे रिख्थोफेन यांच्याकडे शिक्षण घेतले.
हेडीन यांनी ऑक्टोबर १८९० ते मार्च १८९१ या कालावधीत पर्शियाकडील दुसरा प्रवास केला. ऑक्टोबर १८९० मध्ये ऑस्कर राजाचे स्वीडिश-नॉर्वेजियन शिष्टमंडळ इराणच्या नासिरुद्दीन शाह यांना भेटण्यासाठी गेले असताना दुभाषी म्हणून हेडीन इराणला गेले होते. जुलै १८९१ मध्ये इतर तीन साक्षीदारांच्या साहाय्याने हेडीन हे एल्बर्झ पर्वत श्रेणीतील डेमॅव्हेंड शिखर चढून गेले. त्यांनी आपल्या प्रबंधासाठी तेथील प्राथमिक माहिती गोळा केली. त्यानंतर रेशीम मार्गाने माशाद, अश्गाबात, बूखारा, समरकंद, ताश्कंद व कॅश्गरमार्गे ताक्लामाकान वाळवंटाच्या पश्‍चिम भागापर्यंत गेले. तेथून ते स्टॉकहोमला परतले. जाताना काराकोल येथील रशियन समन्वेषक व विद्वान निकोलाय पर्झीवाल्स्की यांच्या समाधीस्थळाला भेट दिली. एप्रिल १८९२ मध्ये रिख्थोफेन यांच्या हाताखालील आपले अध्ययनाचे काम चालू ठेवण्यासाठी हेडीन बर्लिनला गेले. तेथून जुलै १८९२ मध्ये ते हेल येथील हेल-विटेनबर्ग विद्यापीठात गेले. त्याच वेळी डेमॅव्हेंड शिखरासंबंधीच्या ‘पर्सनल ऑब्झर्व्हेशन ऑफ डेमॅव्हेंड’ या २८ पानी प्रबंधासाठी त्यांना डॉक्टरेट ही पदवी प्राप्त झाली. यूरोप व आशियाचा (मुख्यतः मध्य आशियाचा) मुख्य समन्वेषक असल्यामुळे त्यांना या दोन्ही प्रदेशांतील सत्तांकडून भाषणासाठी निमंत्रण दिले जाई व त्यांचा सत्कार केला जाई.
हेडीन यांनी मध्य आशियाच्या शास्त्रशुद्ध समन्वेषणासाठी चार सफरी काढल्या. त्यांपैकी पहिली सफर इ. स. १८९३ ते १८९७ या कालावधीत केली. या सफरीसाठी ते ऑक्टोबर १८९३ मध्ये स्टॉकहोमवरून निघाले. प्रथम सेंट पीटर्झबर्ग व ताश्कंदमार्गे ते पामीर पर्वतीय प्रदेशात आले. यातील मूसताग शिखर सर करण्याचे काही अयशस्वी प्रयत्न केले. त्यानंतर ते चीनमधील कॅश्गार येथे थांबले. एप्रिल १८९५ मध्ये तीन स्थानिक संरक्षक ताफे बरोबर घेऊन तुसलकमार्गे ताक्लामाकान वाळवंट ओलांडून ते खोतान नदीकडे निघाले. पाण्याच्या तुटवड्यामुळे बरोबरचे काही उंट दगावल्याचे सांगितले जाते. ताक्लामाकान वाळवंटाच्या दक्षिण भागातील खोतानच्या ईशान्येकडील डंडन ऑइलिक व काराडुंग या सुमारे १५०० वर्षांपूर्वी उठून गेलेल्या शहरांना त्यांनी भेट दिली. मार्च १८९६ मध्ये त्यांनी बॉस्टेन सरोवराचा शोध लावला. मध्य आशियातील सर्वांत मोठ्या अंतर्गत जलाशयांपैकी हा एक आहे. कारा-कोशून सरोवराचा त्यांनी नकाशा तयार केला आणि मे १८९६ मध्ये पुन्हा खोतानला आले. तेथून ते तिबेट व चीनमार्गे परत यायला निघाले. मार्च १८९७ मध्ये बीजिंगला पोहोचले. त्यानंतर बीजिंगवरून निघून मंगोलिया, रशियामार्गे ते स्टॉकहोमला आले (१८९७).
हेडीन यांनी मध्य आशियातील दुसरी सफर इ. स. १८९९ – १९०२ या कालावधीत केली. या सफरीत ते चीनमधील तारीम खोरे, तिबेट आणि काश्मीर या प्रदेशांत फिरले. यार्कंद, तारीम व कायडू या नद्यांमधूनही त्यांनी जलप्रवास केला. कोरड्या पडलेल्या कुम-दर्जा नदीपात्राचा व लॅापनॉर (लोबूबो) सरोवराचा शोध लावला. लॉपनॉर सरोवराजवळील लौलान या पूर्वीच्या शाही व तटबंदीयुक्त शहरांचे अनेक भग्नावशेष, लाकूड, कागद व रेशमी कापडावरील शेकडो लिखित दस्तऐवज त्यांना सापडले. एकेकाळी हे शहर लॉपनॉर सरोवराच्या काठी असावे; परंतु सरोवर कोरडे पडल्यामुळे येथील वस्ती उठली असावी. यूरोपियनांना मनाई असल्यामुळे त्यांचे इ. स. १८९९ व १९०१ मधील ल्हासाकडे जाण्याचे प्रयत्न मात्र असफल ठरले. त्यानंतर ते लेह, लाहोर, दिल्ली, आग्रा, लखनौ व बनारसमार्गे कलकत्त्यापर्यंत आले. तेथे त्यांची तत्कालिन ब्रिटिश व्हॉइसरॉय लॉर्ड कर्झन यांची भेट झाली. या सफरीत कागदावरील ११४९ नकाशे तयार करून त्यांनतर त्यांनी नव्याने शोधलेली भूमी व ठिकाणे रेखाटली. लॉप वाळवंटातील यारदांग या भूविशेष रचनेचे वर्णन करणारी हेडीन ही पहिली व्यक्ती होती. इ. स. १९०२ मध्ये स्वीडनच्या राजाने त्यांचा गौरव केला.
हेडीन यांनी आपली तिसरी सफर इ. स. १९०५ – १९०८ या कालावधीत पूर्ण केली. या सफरीत त्यांनी मध्य पर्शियन वाळवंटी प्रदेश, तिबेटच्या पश्‍चिमेकडील उच्चभूमी प्रदेश आणि
ट्रान्स हिमालयाचे समन्वेषण केले. त्यांनी समन्वेषण केलेल्या हिमाद्रिच्या उत्तरेकडील ट्रान्स हिमालय श्रेणीला हेडीन श्रेणी असेही संबोधले जाई. ब्रह्मपुत्रा नदीच्या दक्षिण काठावरील जीकात्से (शिगात्से) येथील मठांचे शहर म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या तेशीलंपो या शहराला त्यांनी भेट दिली. कैलास प्रदेशातील मानसरोवर आणि कैलास शिखरालाही त्यांनी भेट दिली. सिंधू, ब्रह्मपुत्रा व सतलज या नद्यांची उगमस्थाने शोधण्याचे महत्त्वपूर्ण काम त्यांनी केले. त्यानंतर भारतातून जपान व रशियामार्गे ते स्टॉकहोमला गेले (१९०८). या सफरीत त्यांनी वेगवेगळ्या खडकांचे नमुने गोळा करून नेले होते. म्यूनिक विद्यापीठातील पुराजीव व भूविज्ञान विभागांत त्यांवर संशोधन करण्यात आले. त्याद्वारे हेडीन यांनी सफरीदरम्यान भेट दिलेल्या प्रदेशातील भूशास्त्रीय विविधतेवर प्रकाश टाकला.
हेडीन यांनी इ. स. १९२३ मध्ये अमेरिकेच्या संस्थानांमार्गे बीजिंगपर्यंतचा प्रवास केला. या प्रवासात त्यांनी ग्रँड कॅन्यन तसेच जपानला भेट दिली. बीजिंगवरून मोटारीने ते मंगोलियामार्गे रशियाला गेले. या प्रवासात चीनच्या अगदी उत्तरेकडील मांचुरिया व सिक्यांग यांदरम्यान ३२७ पुरातत्त्वशास्त्रीय दृष्ट्या महत्त्वाची तसेच प्राचीन वास्तुकलेची व वास्तुशिल्पांची ठिकाणे शोधून काढली. तसेच अश्मयुगीन संस्कृतीचा शोध लावला. त्या काळात चीन व मंगोलियाच्या सरहद्दीवर मासेमारी, शेती, शिकार इत्यादी व्यवसाय चालत असल्याचे त्यांनी पुराव्यांद्वारे सिद्ध केले. रशियातून ट्रान्स सायबीरियन लोहमार्गाने ते मॉस्कोपर्यंत गेले.
हेडीन यांनी आपली सिनो-स्वीडिश ही आंतरराष्ट्रीय सफर इ. स. १९२७ – १९३५ या कालावधीत काढली होती. आपल्या या चौथ्या सफरीत त्यांनी मंगोलिया, गोबी वाळवंट आणि झिनजिआंग या प्रदेशांतील वातावरण, भूमिस्वरूपे आणि इतिहासपूर्वकालीन परिस्थितीचे समन्वेषण केले. या सफरीसाठी त्यांनी स्वीडन, जर्मनी, चीन अशा वेगवेगळ्या देशांतील पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ, खगोलशास्त्रज्ञ, वनस्पती व प्राणिशास्त्रज्ञ, भूगोलज्ञ, भूशास्त्रज्ञ व हवामानशास्त्रज्ञांचा समावेश केला होता. या सर्व सहभागी शास्त्रज्ञांचे काम जवळजवळ स्वतंत्रपणे चालू होते. हेडीन यांची भूमिका मात्र एक स्थानिक व्यवस्थापक म्हणून स्थानिक प्राधिकरणांशी वाटाघाटी करून निर्णय घेणे, आवश्यक त्या सेवासुविधा उपलब्ध करून देणे, निधी उभारणे आणि अनुसरलेल्या मार्गांच्या नोंदी ठेवणे अशा स्वरूपाची होती. हेडीन यांनी सरसेनापती चँग-कै-शेक यांची भेट घेतली. तेव्हापासून ते या सफरीचे आश्रयदाता बनले.
या सफरीच्या पहिल्या टप्प्यात (इ. स. १९२७ – १९३२) हेडीन बीजिंगवरून निघून बाओटोमार्गे गोबीच्या वाळवंटातून मंगोलियात गेले. तेथून पुढे झिनजिआंगमार्गे ऊरूमची येथे आले. त्यानंतर तारीम खोऱ्याच्या उत्तर व पूर्व भागाचे समन्वेषण केले. या शास्त्रशुद्ध सफरीत लोहखनिज, मँगॅनीज, खनिजतेल, दगडी कोळसा, सोने अशा आर्थिक दृष्ट्या उपयुक्त खनिज साठ्यांचा त्यांनी शोध लावला. त्यांच्या या कार्याची दखल घेऊन ‘बर्लिन जिऑग्रॅफिकल सोसायटी’ या संस्थेने इ. स. १९३३ मध्ये त्यांचा फर्दिनँद फॉन रिख्थोफेन पदक देऊन गौरव केला.
क्वोमितांग शासनाच्या वतीने सरसेनापती चँग-कै-शेक यांच्या नेतृत्वाखाली इ. स. १९३३-३४ मध्ये आयोजित करण्यात आलेल्या चिनी सफरीचे हेडीन यांनी नेतृत्त्व केले. जलसिंचन
उपायांचा शोध घेणे, त्यांचा आराखडा तयार करणे, तसेच बीजिंग ते झिनजिआंग यांदरम्यान रेशीम मार्गाला सोयीचे असे दोन पर्यायी मोटाररस्ते तयार करण्यासाठीची योजना व नकाशा तयार करणे, हे या सफरीचे उद्देश होते. हेडीन यांनी तयार केलेल्या योजनेनुसार प्रमुख जलसिंचन सुविधा तयार करण्यात आल्या, वसाहती उभारल्या आणि बीजिंग ते कॅश्गार यांदरम्यान रेशीम मार्गाला पर्यायी रस्ते काढले. ही सफर पूर्ण करून दक्षिणेकडील रेशीम मार्गाने ते बीजिंगला आले. या मार्गामुळे तारीम खोऱ्यातील ओबडधोबड भूप्रदेश पूर्णपणे टाळता आला. सफरीच्या शेवटी त्यांना खूप आर्थिक अडचणी आल्या. बीजिंगमधील जर्मन-एशियन बँकेचे त्यांच्यावर मोठे कर्ज होते. आपल्या पुस्तकांपासून मिळालेले शुल्क व स्वामित्व धन आणि व्याख्यानांतून मिळालेल्या पैशांमधून त्यांनी त्याची परतफेड केली. या अखेरच्या सफरीवरून परतल्यानंतर अवघ्या पाच महिन्यांत त्यांनी वेगवेगळ्या जर्मन शहरांत १११, तर शेजारील देशांत १९ व्याख्याने दिली. त्यासाठी त्यांनी लोहमार्गाने सुमारे २३,००० किमी.चा, तर मोटारीने सुमारे १७,००० किमी.चा प्रवास केला. एप्रिल १९३५ मध्ये बर्लिन येथे ते ॲडॉल्फ हिटलरला भेटले होते. त्यांच्या महान कामगिरीमुळे वेगवेगळ्या देशांनी व संस्थांनी त्यांना वेगवेगळ्या पुरस्कारांनी गौरविले. ऑक्सफर्ड, केंब्रिज, हायडल्बर्ग, अप्साला, म्यूनिक या विद्यापीठांनी त्यांना सन्माननीय डॉक्टरेट पदवी देऊन गौरविले.
समन्वेषणाच्या कामातून निवृत्त झाल्यानंतर त्यांनी राजकारणात प्रवेश केला. ते राजसत्ताक शासनपद्धतीचे पुरस्कर्ते होते. इ. स. १९०५ पासून स्वीडन या आपल्या मातृभूमीत त्यांनी लोकशाही शासनविरोधी भूमिका घेतली होती. ते नाझीचे खंदे पुरस्कर्ते होते; परंतु नाझी राजवटीला पाठिंबा दिल्यामुळे युद्धोत्तर काळात भारत, रशिया व चीन शासनांचा त्यांनी रोष ओढवून घेतला.
हेडीन यांनी सुमारे ७५ पुस्तके, ग्रंथ व प्रवासवर्णने लिहून प्रकाशित केली. थ्रू एशिया (१८९८), सायंटिफिक रिझल्ट्स ऑफ ए जर्नी इन सेंट्रल एशिया, १८९९, १९०२ चे आठ खंड (१९०४ – १९०७), सेंट्रल एशिया अँड तिबेट (१९०३), ॲडव्हेंचर्स इन तिबेट (१९०४), ओव्हरलँड टू इंडिया, दोन खंड (१९१०), बगदाद, बॅबिलॉन अँड निनेव्ह (१९१७), सदर्न तिबेट – १२ खंड (१९१७ – १९२२), मौंट एव्हरेस्ट (१९२२), माय लाइफ ॲज ॲन एक्सफ्लोर (१९२२), ॲक्रॉस द डेझर्ट (१९३१), द सिल्क रोड (१९३८), द वाँडरिंग लेक (१९४०), सायंटिफिक रिझल्ट्स ऑफ द सिनो-स्वीडिश एक्स्पीडिशन १९२७ – १९३५ चे ३० खंड (१९३७ – १९४९) ही हेडन यांची प्रमुख ग्रंथसंपदा आहे. त्यांच्या लेखनात काही ठिकाणी विसंगती असली, तरी त्यांचा प्रवास आणि लेखनकार्य वाखणण्याजोगे आहे. ते अविवाहित होते. वयाच्या सत्यांशीव्या वर्षी स्टॉकहोम येथे त्याचे निधन झाले.
समीक्षक : य. रा. कुंभारगावकर
