ल्यूथर, मार्टिन : ( १० नोव्हेंबर १४८३ — १८ फेब्रुवारी १५४६ ). ख्रिस्ती धर्मातील प्रॉटेस्टंट पंथाचे प्रवर्तक. जर्मनीतील आइस्लेबन, सॅक्सनी येथे एका शेतकरी कुटुंबात जन्म. त्यांचे वडील खाणीत काम करीत. मॅग्डेबर्ग आणि आयसेनाख येथील लॅटिन शाळांतून शिक्षण घेतल्यानंतर एर्फुर्ट विद्यापीठात ते अध्ययन करू लागले. तेथून बी. ए. (१५०२) आणि एम. ए. (१५०५) झाले. ल्यूथर वकील व्हावे, अशी त्यांच्या वडिलांची इच्छा होती; तथापि १५०६ साली एर्फुर्ट येथील आगुस्तिनियन मठात त्यांनी प्रवेश केला.
१५०७ मध्ये धर्मोपदेशक म्हणून त्यांनी दीक्षा घेतली. मठात त्यांनी प्रवेश का केला, हे निश्चितपणे ठाऊक नसले, तरी त्यांच्या मठप्रवेशाच्या अवघ्या चौदा दिवस आधी घडलेली एक घटना त्याला कारणीभूत झाली असावी. ते पायी प्रवास करीत असता वीज कडाडली आणि ते फेकले गेले. तेव्हाच्या भयभीत अवस्थेत ‘मी मठवासी होईन’ असे ते म्हणाले. परमेश्वराचा आणि आपला घनिष्ठ संबंध यावा, देवाची प्रीती आणि कृपा यांचा अनुभव मिळावा यासाठी आपण हा मार्ग स्वीकारला, असे ल्यूथर नेहमीच सांगत असे. स्वत:च्या कृत्यांमुळे नव्हे, तर परमेश्वराच्या कृपेमुळे नैतिक पूर्णत्व लाभते, याचा अनुभव आल्याची साक्ष त्यांनी अनेकदा दिली. ईश्वरी प्रेमाचा श्रद्धेने स्वीकार केल्यामुळेच आपण तारले जातो, हा ल्यूथर यांचा सिद्धांत ‘श्रद्धामूलक समर्थन’ म्हणून ओळखला जातो. १५०९ ते १५१२ या कालखंडात त्यांनी एर्फुर्ट येथे, तर १५१२ ते १५१५ या काळात व्हिटेनबर्ग येथे अध्यापन केले. अध्यापनाच्या कालखंडातच १५१२ या वर्षी त्यांना ईश्वरविद्येतील डॉक्टरेट मिळाली.
संत पॉलची पत्रे, जर्मन गूढवाद व कँटरबरीच्या संत ॲन्सेल्मचे लेखन यांचा ल्यूथर यांच्या मनावर विशेष परिणाम झाला. १५१५ ते १५२४ या कालखंडात ते धर्मसुधारणेच्या चळवळीत मग्न होते. १५२४ पासून ते पुन्हा व्हिटेनबर्ग येथे अध्यापन करू लागले आणि १५४६ पर्यंत ते तेथे अध्यापक होते. १५१५ साली व्हिटनबर्गच्या एका चर्चचा धर्मोपदेशक आजारी पडल्यामुळे त्यांनी त्याच्या जागी त्या चर्चचा धर्मगुरू म्हणून काम स्वीकारले. त्या वेळी काही गोष्टी ल्यूथर यांच्या लक्षात आल्या. माणसांची नैसर्गिक प्रवृत्ती पापमय आहे; परंतु ईश्वरपुत्र ख्रिस्ताने मानवतेसाठी यातनामय मरण स्वीकारून माणसाला आदिम पापापासून त्याला मुक्त केले, ही ख्रिस्ती धर्माची पायाभूत भूमिका. माणूस स्वबळाने पापमुक्त होऊ शकणार नाही; परंतु सतत सत्कृत्ये करून तो आपल्याला लाभलेल्या ईश्वरी प्रसादात भर टाकू शकतो, अधिकाधिक पुण्यवान होऊ शकतो. स्वत:चे तारण होण्यासाठी आवश्यक असलेल्या पुण्यापेक्षाही काही व्यक्तींचा‒उदा., संतांचा‒पुण्यसंचय अधिक होऊ शकतो. अशा अतिरिक्त पुण्यसंचयावर पोपचा अधिकार असून एखाद्या व्यक्तीच्या विशिष्ट पापाचे क्षालन घडवून आणण्यासाठी जेवढ्या पुण्याची गरज लागेल, तेवढे पुण्य या अतिरिक्त पुण्यसंचयातून त्या व्यक्तीकडे तो संक्रांत करू शकतो, अशी चर्चची भूमिका होती.
पुण्य संक्रांत करण्याच्या पोपच्या या कृतीला ‘दंडक्षमा’ किंवा ‘इंडल्जन्स’ अशी संज्ञा आहे. या दंडक्षमेच्या बदल्यात त्या व्यक्तीने चर्चला काही देणगी द्यावयाची; काही धर्मादाय करावयाचा. अशा देणग्यांमधून भव्य प्रार्थनामंदिरे बांधणे, रुग्णालये उभी करणे अशी काही कामे केली जात. परंतु पापपरिमार्जनाच्या अशा व्यवस्थेचा मोठ्या प्रमाणावर गैरवापर होऊ शकतो, हे ल्यूथर यांना स्पष्टपणे जाणवले. माइन्त्सचा आर्चबिशप अशा दंडक्षमा विकत आहे, हे त्यांना दिसले. या दंडक्षमा विकण्यासाठी या आर्चबिशपने योहान येत्सेल नावाच्या एका ‘एजंटा’ची योजना केली होती. या प्रकाराविरुद्ध तीव्र आणि परखड प्रतिक्रिया देण्यासाठी ३१ ऑक्टोबर १५१७ रोजी ल्यूथर यांनी ‘९५ थीसिस’ (९५ सिद्धांत) या नावाने ओळखले जाणारे लॅटिन भाषेत लिहिलेले हे पत्रक विचारवंतांच्या चर्चासत्रासाठी होते; परंतु त्यांच्या विद्यार्थ्यांनी त्याचे भाषांतर जर्मन भाषेत करून ते सर्वांच्या नजरेत आणले. हे पत्रक व्हिटेनबर्ग येथील ‘ऑल सेंट्स चर्च’च्या दरवाजावर चिकटविले. त्यातील मुख्य मुद्दा हा होता की, दंडक्षमा विकत घेणाऱ्याला धर्मगुरूकडून होणाऱ्या शासनापासून मुक्तता मिळते, हे म्हणणे सयुक्तिक वाटते; परंतु केलेल्या पातकांमुळे निर्माण होणारी अपराधीपणाची भावना किंवा शुद्धीस्थानात (पूर्णपणे पापक्षालन होऊन स्वर्गात प्रवेश मिळेपर्यंतच्या मृत्यूनंतरच्या अवधीत पापपरिमार्जनार्थ ईश्वराने दिलेल्या शिक्षा भोगण्याकरिता आत्म्यांची जेथे वसती असते, ती जागा. इथे असे आत्मे असतात की, जे तत्काळ स्वर्गप्रवेश मिळण्याइतके शुद्ध नाहीत व नरकात जाण्याइतके पापीही नाहीत) होणाऱ्या यातना किंवा परमेश्वराचा क्रोध व तो करणार असलेली शिक्षा यांपासून मुक्ती मिळते, हे म्हणणे सयुक्तिक वाटत नाही.
ल्यूथर यांच्या या आव्हानामुळे मोठी खळबळ माजली. १५१८ साली आउग्जबर्ग येथे पोपचा प्रतिनिधी कार्डिनल कॅजिटॅन याच्या समोर त्यांना बोलावण्यात येऊन त्यांना त्यांचे पत्रक मागे घेण्यास सांगण्यात आले. ल्यूथर यांनी असे करण्यास ठाम नकार दिला. १५१९ मध्ये जर्मन ईश्वरविद्यावेत्ता योहान एक याच्याशी वादविवाद करण्याचे ल्यूथर यांनी मान्य केले. या वादाने अत्यंत तीव्र स्वरूप घेतले. ल्यूथर यांनी अनेक पुस्तिकांच्या द्वारे आपल्या विचारांना प्रसिद्धी दिली व लोकजागृती केली. त्यांनी जर्मन राजे आणि सम्राट यांना चर्चचा व्यवहार सुधारण्याच्या कामी लक्ष घालण्याचे आवाहन केले. जून १५२० मध्ये पोपने ल्यूथर यांना शरण येण्याचा आदेश दिला. पोपशी आपला काहीही संबंध नाही, असे १० डिसेंबर १५२० रोजी ल्यूथर यांनी जाहीर केले. सम्राट पाचवा चार्ल्स याचा ‘पवित्र रोमन सम्राट’ म्हणून १५२० मध्ये राज्याभिषेक झाला. १५२१ मध्ये त्याने आपली राज्यसभा (डाएट) वर्म्झ येथे भरवली. तेथे आपले म्हणणे मांडण्यासाठी ल्यूथर यांना बोलावण्यात आले. त्यांना सुरक्षिततेची हमी देण्यात आली होती. चर्चच्या अधिकृत परिषदेचे धर्मनिर्णय निर्दोष असतात, हे ल्यूथर यांनी मान्य करावे, अशी अपेक्षा होती. त्यांनी ते मान्य केले नाही. पाचव्या चार्ल्सची वृत्तीही आपल्याला प्रतिकूल आहे, हे त्यांना दिसून आले. ते वर्म्झ येथून निघाले. पाचव्या चार्ल्सने चर्चच्या अधिकारांच्या रक्षणासाठी खंबीरपणे उभे राहावयाचे ठरविले होते. त्याने ल्यूथर यांना ‘पाखंडी’ ठरविले, वर्म्झ येथून परतताना फ्रीड्रिख द वाइज याने ल्यूथर यांच्या सुरक्षिततेसाठी त्यांना पळवून व्हार्टबुर्कच्या किल्ल्यात ठेवण्याची व्यवस्था केली. ल्यूथर यांच्या मतांचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर होत गेला. त्यांना बरेच अनुयायीही मिळत गेले. जर्मन शेतकऱ्यांनी १५२४ मध्ये जो उठाव केला, त्यासाठी ल्यूथर यांच्या धार्मिक सिद्धांतांचा आधार घेतला. अर्थात, या चळवळीतले लोक जेव्हा अतिरेकाच्या आहारी जाऊ लागले, तेव्हा ल्यूथर यांनी त्यांचा निषेध केला. १५२५ च्या सुमारास कॅथलिक पंथावर निष्ठा असलेले राजे संघटित होऊ लागले. परिणामत: धर्मसुधारणावादी राजांनाही एकत्र आणण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. त्यातून दोन पक्ष निर्माण झाले. त्यांच्या झगड्यातून प्रॉटेस्टंट पंथ निर्माण झाला.
१५२५ या वर्षी ल्यूथर यांनी कॅथरिना फोन वोरा ह्या ख्रिस्ती जोगिणीशी विवाह केला. या दाम्पत्याला तीन मुलगे व तीन मुली झाल्या.
ल्यूथर यांनी विपुल लेखन केले. त्यात बायबलवरील भाष्ये, प्रवचने, स्तोत्रे इत्यादींचा समावेश आहे.
आयस्लेबन येथे त्यांचे निधन झाले.
संदर्भ :
- Bainton, Roland H. Here I Stand : A Life of Martin Luther, New York, 1950.
- Dickens, Arthur Geoffrey, Martin Luther and the Reformation, London, 1967.
- Fife, Robert H. The Revolt of Martin Luther, New York, 1957.
- Green, V. H. H. Luther and the Reformation, New York, 1964.
- Pelikan, J.; Lehmann, H. P. Ed. Collected Works of Martin Luther, 56 Vols., New York, 1955-76.
- Ritter, Gerhard, Trans. Riches, John, Luther : His Life and Work, New York, 1964.
- Rupp, Gordon, The Righteousness of God : Luther Studies, Cambridge, 1953.
