अति क्षाराच्या जमिनीमध्ये वाढताना झालेल्या अनुकूलनांमुळे खारफुटी वनस्पती या अनेक बाबतीत जमिनीवर वाढणार्‍या इतर वनस्पतींपासून वेगळ्या आहेत. त्यामुळेच मातीतील पोषकद्रव्यांचे ग्रहण करण्याच्या बाबतीतील त्यांचे धोरणही निराळे आहे. सामान्यत: खारफुटी वनस्पतींच्या मातीमध्ये पोषकद्रव्यांचे प्रमाण कमी आढळते. भरतीचा पूर, लाटेचा उत्थान, मातीचा प्रकार, रेडॉक्सची परिस्थिती, सूक्ष्मजीवांचा मातीमधील क्रियाकलाप, वनस्पतींच्या प्रजाती, वनस्पतींचा तयार होणारा पालापाचोळा व कुजण्याची प्रक्रिया हे सर्व घटक पोषकद्रव्यांच्या उपलब्धतेवर परिणाम करतात. परंतु असे असूनही खारफुटींची स्वकार्यक्षमता आणि उत्पादनक्षमता मात्र उत्तम प्रतीची आहे. कोमियामा (Komiyama) यांनी विशद केल्याप्रमाणे बर्‍याच खारफुटी वनस्पती या सदाहरित, स्क्लेरोफिलस (काटेरी झुडुपांच्या वर्गात मोडणार्‍या), परंतु त्यांची पाने मांसल असल्याने उन्हाळ्याच्या कोरड्या ऋतूमध्येही सदाहरित वनस्पतींप्रमाणे राहतात. हे एक प्रकारचे अनुकूलनच असल्याचे दिसते. याच अनुषंगाने केलेल्या संशोधनात असे आढळून आले की, सदाहरित वनस्पती छोट्या, नवीन फुटलेल्या पानांमध्ये पोषकद्रव्यांची अल्प गुंतवणूक करतात. तसेच दीर्घायुषी उतींमुळे पोषकद्रव्यांचा ऱ्हास होण्याचे प्रमाण कमी असते. परिणामत: पोषकद्रव्यांचे संवर्धन होते. लूगो आणि स्नेडॅकर (Lugo & Snedaker) यांनी मांडलेल्या निरीक्षणांनुसार खारफुटींचे वाढीचे प्रमाण संथ असते; त्यामुळे सामान्यत: खारफुटींची खुजी जंगले तयार होतात, जेथे वनस्पतींची उंची १.५ – २ मी. पेक्षा कमी असते. परंतु एक महत्त्वाचे निरीक्षण असे की, या खुज्या वनस्पतींना पोषकद्रव्ये मोठ्या प्रमाणात मिळाली तर त्यांच्या वाढीचे प्रमाण वाढते. खुजेपणा हा परिस्थितीशी जुळवून घेण्यासाठी झालेले अनुकूलन असल्याचे आढळते.
अनेक शास्त्रज्ञांनी खारफुटींच्या मुळांचा सखोल अभ्यास केला आहे. त्यानुसार खारफुटींची मुळे ही खूप मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध असलेला बायोमास आहे. जमिनीच्या वर वाढणारी आधारमुळे व श्वसनमुळे जमिनीखाली पसरलेले दंड, मुळांचे जाळे हे दोन्ही मिळून खारफुटींच्या मुळांचे गुणोत्तर हे जमिनीवरील एखाद्या उष्णकटिबंधीय जंगलातील वनस्पतींच्या मुळांपासून तयार होणार्‍या बायोमासपेक्षा जास्त आहे. भरपूर प्रमाणात असलेली दंडमुळे अल्प पोषकद्रव्य असणार्‍या मातीमधूनही पोषकद्रव्ये शोषून घेतात. पोषकद्रव्य मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असताना खारफुटींची रोपे जमिनीच्या वरील बायोमासमध्ये म्हणजेच खोड, पाने व श्वसनमुळांमध्ये पोषकद्रव्यांची गुंतवणूक अधिक करतात (त्यामुळे कार्बनचे मुबलक संकलन होते), तर पोषकद्रव्य अल्प प्रमाणात उपलब्ध असताना खारफुटींची रोपे जमिनीखालील दंड मुळांमधे पोषकद्रव्यांचा साठा करतात.
चॅपिन यांच्या मते, चयापचयाची वाढत जाणारी कार्यक्षमता हे आणखीन एक धोरण खारफुटी पोषकद्रव्यांच्या संवर्धनासाठी वापरतात. अमोनियम – सधन मातीमध्ये येणार्‍या खारफुटी मोठ्या प्रमाणावर अमोनियमचे संकलन करतात. मोठ्या प्रमाणावर घेतला जाणारा अमोनिया चयापचय क्रियेसाठी विषारी ठरू शकतो, परंतु सामान्यत: खारफुटींवर त्याचा विषारी परिणाम दिसून येत नाही. थेट नायट्रोजन ग्रहण करण्यापेक्षा अमोनिया ग्रहणाच्या प्रक्रियेमध्ये खूप कमी ऊर्जा खर्ची पडते.
खारफुटीच्या परिसंस्थेचा भाग असणार्‍या अनेक सजीवांमार्फत पोषकद्रव्यांच्या पुनर्वापराचे जे चक्रीकरण केले जाते, त्याचा पोषकद्रव्यांच्या उपलब्धतेमध्ये मोठा वाटा आहे. उदा., खारफुटींच्या मुळांशी संलग्न असणारे काही पृष्ठवंशीय प्राणी, मुळांना अजैविक नायट्रोजन पुरवणारे काही मृदुकाय प्राणी हे खारफुटींच्या मुळांच्या विस्ताराला मदत करतात. काही खारफुटींच्या भागात खेकडे पावपट जास्त पालापाचोळा खाऊ शकतात आणि त्यांच्या विष्ठेद्वारे मोठ्या प्रमाणावर पोषकद्रव्ये खारफुटींना मिळतात. काही प्रकारच्या गोगलगायी आणि कृमी पोषकद्रव्यांच्या चक्रीकरणाचे काम करतात.
संदर्भ :
- Chapin, F. S. III and Kedrowski, R A Seasonal changes in Nitrogen and Phosphorus fractions and autnum retranslocation in evergreen and deciduous taiga trees. Ecology 64, 376–391, 1983.
- Komiyama A, Ong JE, Poungparn S Allometry, Biomass, and Productivity of Mangrove Forests: a review. Aquat Bot 89(2):128–137, 2008.
- Lugo, AE; Snedaker, SC The ecology of mangroves. Ann Rev Ecol Syst 5:39–64, 1974.
- McKee, KL Biophysical controls on accretion and elevation change in Caribbean mangrove ecosystems. Estuar Coast Shelf Sci 91(4):475–483, 2011.
- Naidoo, G. Differential effects of nitrogen and phosphorus enrichment on growth of dwarf Avicennia marina mangroves. Aquat Bot 90(2):184–190, 2009.
- Robertson, AI Leaf-burying crabs: their influence on energy flow and export from mixed mangrove forests (Rhizophora spp) in northeastern Australia. J Exp Mar Biol Ecol 102:237–248, 1986.
समीक्षक : शरद चाफेकर