स्वामी रामानंद तीर्थ (Swami Ramanand Tirth) : (३ ऑक्टोबर १९०३ – २ जानेवारी १९७२). हैदराबाद स्वातंत्र्य लढ्यातील एक थोर नेते, विद्वान व ऋषितुल्य व्यक्तिमत्त्व. 
त्यांचे पूर्वाश्रमीचे नाव व्यंकटेश भगवान खेडगीकर होते. त्यांचा जन्म कर्नाटकातील सिंदगी (जिल्हा विजापूर) येथे झाला; मात्र देशसेवेसाठी त्यांनी गुलबर्गा जिल्ह्यातील चिनमेल्ली हे जन्मग्राम म्हणून खोट सांगितले. त्यांचे वडिल सिंदगी गावात प्राथमिक शिक्षक होते. त्यांनी दोन मुलींनंतर संन्यास घेतला; पण पत्नीची संमती घेतली नाही. तेव्हा त्यांच्या गुरूंनी त्यांना परत गृहस्थाश्रमात जाण्याची आज्ञा दिली. त्यानंतर त्यांना स्वामीजी हे पुत्ररत्न झाले. स्वामीजी बालपणात निसर्ग सानिध्यात, जंगलात किंवा नदीकाठी एकटेच फिरत असत; मात्र ते हुषार असल्याने वर्गात त्यांचा पहिलाच क्रमांक असे. त्यांचे चौथीपर्यंतचे शिक्षण सिंदगी येथे झाल्यानंतर त्यांच्या वडिलांनी पुढील शिक्षणासाठी त्यांचा नॉर्थकोट हायस्कूल या सरकारी शाळेत प्रवेश घेतला. तेथे छोटी-मोठी कामे करून त्यांनी अभ्यास केला. त्यांनी मॅट्रिकमध्ये असताना गांधी टोपी घालून सुमारे एक हजार विद्यार्थ्यांना इंग्रजांच्या सरकारी शाळांवर बहिष्कार टाकण्यास सांगून स्वत:ही बहिष्कार टाकला. त्यामुळे स्वामीजींना छड्या खाव्या लागल्या; पण टोपी काढण्याचा हुकूम त्यांनी पाळला नाही. त्यांना शाळेतून बहिष्कृत केले गेले. तेव्हा त्यांनी एका राष्ट्रीय विद्यालयातून मॅट्रिकची परीक्षा दिली आणि चांगल्या गुणांनी उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर त्यांनी इ. स. १९२१ ते १९२३ या काळात अमळनेर येथे राष्ट्रीय महाविद्यालयातून इंटर उत्तीर्ण झाले. इ. स. १९२४ मध्ये पुणे येथे टिळक राष्ट्रीय विद्यापीठात प्रवेश घेऊन बी. ए. झाले आणि लोकशाहीचा विकास या विषयावर प्रबंध लिहून तेथूनच एम. ए. ही पदवी संपादन केली. स्वामींना वाचनाची खूप आवड होती. त्यांनी भारत सेवकसमाज आणि केसरी मराठा या ग्रंथालयात भरपूर वाचन केले आणि महत्त्वपूर्ण टिप्पणे काढली. शिक्षणामुळे आणि वाचनामुळे निरनिराळ्या विषयाचे सखोल ज्ञान त्यांना प्राप्त झाले. वाचनाबरोबरच त्यांना लेखन, वक्तृत्व आणि व्यायाम या माध्यमांतून त्यांनी भरपूर प्रगती केली. त्यांचे इतिहास, राजनितीशास्त्र आणि अर्थशास्त्र हे विषय होते.
स्वामीजी हे इ. स. १९२६ मध्ये ना. म. जोशी यांच्या स्वीय साहाय्यकपदी रुजू झाले. त्यामुळे आपाततः गिरणी कामगारांच्या लढ्यात ते सक्रिय सहभागी झाले. तत्पूर्वी लोकमान्य टिळकांच्या निधनाने ते अतीव दुःखी झाले होते. ना. म. जोशींनी स्वामीजींना कामगारविषयक विधेयकाची माहिती घेण्यासाठी ऐन हिवाळ्यात दिल्लीला पाठविले. दिल्लीच्या थंड हवामानामुळे त्यांना पक्षाघाताचा झटका आला व त्यात त्यांचे दीड वर्ष वाया गेले. त्यानंतर स्वामीजींनी २९ जून १९२९ रोजी हिप्परगा येथे राष्ट्रीय शिक्षणाचा अमृतकलश उभारला. ते नेहमी विद्यार्थ्यांवर प्रेम करीत आणि त्यांना शहाणे करीत. आदर्श शिक्षक म्हणून त्यांची ख्याती होती. ते निर्मोही, निर्लोभी, नि:स्पृह, निष्कलंक चारित्र्याचे आणि निगर्वी वृत्तीचे होते. त्यांनी कालांतराने हिप्परगा सोडून निस्संग सन्यासी बनले. त्यांनी भगवे कपडे परिधान केले; मात्र इंग्रजी भाषेत ते अध्ययानार्थीस अस्खलित शिकवीत असत. त्यांच्या मनात अन्यायाबद्दल, देशभक्तीबद्दल भावना निर्माण करीत असे. शिक्षणक्षेत्रात धीर, गंभीर पुरुष येणे काळाची गरज होती. प्रसंगी राजकारणात प्रवेश करून निझामी जुलमी राजवट उलथून टाकणेसुद्धा काळाची गरज होती. परिस्थितीच्या अपरिहार्यतेने ते राजकारणी बनले; परंतु ते जन्मजात शिक्षक होते. ते सच्चा शिक्षकासह योग्य गुरू आणि जनतेसाठी थोर सल्लागार होते. शाळेत ते अध्यापन तर करीत, सोबतच शाळा झाडण्याचे व साफसफाई करण्याचे कामही तेवढ्याच निष्ठेने करीत. अडलेले काम पूर्ण करणे हा त्यांचा कार्यानंद असे. त्यांनी नि:स्वार्थ वृत्तीने सेवा करून विद्यार्थ्यांसमोर म. गांधींच्या श्रमप्रतिष्ठतेचा आदर्श ठेवून त्यांच्यात विचारही संस्कारित केले. त्यांच्या मते, शिक्षकांनी विद्यार्थांना केवळ नोट्स न देता त्यांना भरपूर ज्ञान द्यावे. लोकप्रियतेला बळी पडून विद्यार्थ्यांचे नुकसान करू नये. त्यांच्या शाळेत दिवसभर वर्ग भरत आणि रात्री विद्यार्थी तेथेच झोपत. त्यांची शाळा ही गुरूकुल पद्धतीने चालत असे. त्यांच्या शाळेत आर्थिकबाबतीत दारिद्य असले, तरी विचारी-आचारांची समृद्धी होती. शाळेतील सर्व शिक्षक ध्येयवादी व देशभक्त होते. त्यामुळेच धेशभक्तीचे व नैतिकतेचे शिक्षण व संस्कार ते विद्यार्थ्यांना देत.
स्वामीजी अतिशय शिस्तप्रिय होते. ते कधीही कोणत्याच कार्यात उशीर करीत नसे. तसेच दुसऱ्यांनी उशीर केलेलाही त्यांनी खपत नसे. प्रत्येक क्षण मोलाचा असून तो आयुष्य घडविणारा असतो. तो वाया घालविणे म्हणजे आयुष्य कमी करणे होय, असे त्यांचे मत होते. ते स्वच्छताप्रिय होते. हिशोबही व्यवस्थित ठेवत आणि विद्यार्थ्यांवर जीवापाड प्रेम करीत. चाकोरीबद्ध शिक्षणशास्त्राचा अभ्यास न करता त्यांचे विचार शिक्षणशास्त्राच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचे होते. मानवी अंतरंगातल्या तारा छेडल्याशिवाय विद्यार्थ्यांचे व्यक्तीमत्त्व विकसित होत नाही. त्यासाठी विद्यार्थी जीवनाच्या सर्व स्पंदनाची नोंद घेणारे शुद्ध अंत:करण शिक्षकांजवळ असायला हवे, असे स्वामीजी म्हणत. ते विद्यार्थांना कधीच शिक्षा करीत नसे. त्यांच्याकडू काही चुका झाल्या, तर ते स्वत:स शिक्षा करत. हा अभिनव प्रयोग फारच यशस्वी ठरला. स्वामीजी मितभाषी, पण मधुभाषी होते. शांत, संथ आणि आश्वासक भाषेत समजून सांगण्याचे त्यांच्याकडे कौशल्य होते. संस्था चालविताना त्यांनी कधीही कोणाला दुजाभावाने वागविले नाही.
स्वामीजींनी १४ जानेवारी १९३० रोजी आपल्या जन्मनावाचा त्याग करून अध्यात्माची कास धरली. तत्पूर्वीच याच वर्षी त्यांनी हिप्परगा येथे राष्ट्रीय विचारांच्या प्रचारार्थ शिक्षण संस्था काढली. त्यातच इ. स. १९३१ मध्ये केशवराव कोरटकर आणि धर्मवीर वामनराव नाईक यांच्या प्रेरणेने आर्य समाजाची स्थापना झाली होती. स्वामीजींनी १४ जानेवारी १९३२ रोजी हिप्परगा (तालुका लोहारा, जिल्हा उस्मानाबाद) येथे लखनौस्थित स्वामी नारायण यांच्याकडून संन्यासदीक्षा घेऊन ते स्वामी रामानंद तीर्थ झाले. सहा-सात वर्षे राष्ट्रीय बाण्याने हे कार्य केल्यानंतर स्वामीजी १९३५ मध्ये सक्रिय राजकारणात सहभागी झाले आणि याच सुमारास त्यांनी अंबाजोगाई (मोमिनाबाद – पूर्वीचे नाव) येथे योगेश्वरी नूतन विद्यालयाची स्थापना केली. पुढे या शाळेचा लौकीक मोठ्या प्रमाणात वाढून मराठवाड्यासह कर्नाटक, आंध्र प्रदेश येथून विद्यार्थी शिक्षणासाठी येत. पुढे ते मुख्याध्यापकही झाले. त्या वेळी त्यांना पन्नास रुपये पगार मिळत. त्यांनी आपला संपूर्ण पगार गरीब विद्यार्थी फंडाला देत आणि पाच घरी भिक्षा मागून आपला उदरनिर्वाह करीत. ते शाळेत इंग्रजी, इतिहास या विषयांबरोबरच राष्ट्रीयवृत्ती, देशप्रेम इत्यादी संस्कारांकडेही विशेष लक्ष देत. याच काळात आ. कृ. वाघमारे आणि अनंतराव कुलकर्णी यांनी हैदराबाद संस्थानच्या जुलूमजबरदस्तीला शह देण्यासाठी हैदराबाद संस्थान महाराष्ट्र संघाची स्थापना केली. परभणी जिल्ह्यातील परतूर येथे १ जून १९३७ रोजी हैदराबाद संस्थान महाराष्ट्र परिषदेचे पहिले अधिवेशन गोविंदराव नानल यांच्या अध्यक्षतेखाली पार पडले. त्यानंतर हैदराबादमधील जनता शिक्षण परिषदेच्या अधिवेशनात स्वामीजींनी मेकॉलेच्या खलित्यावर किंवा शिक्षण पद्धतीवर घणाघाती टीका केली. या भाषणानंतर सर्व सहकाऱ्यांनी स्वामीजींना हैदराबाद संस्थानातील असंतुष्टांचे नेतृत्व स्वीकारण्याचे आवाहन केले. त्याच सुमारास स्वामीजींनी आपल्या असंख्य अनुयायांसह अंबाजोगाई सोडून हैदराबादला प्रयाण केले.
स्वामीजींनी ९ जून १९३८ पासून हैदराबाद शहरात कायमचे वास्तव्य केले. त्या वेळी हैदराबाद स्टेट काँग्रेसमध्ये सधन व मवाळ पंथीय कार्यकर्त्यांचे प्राबल्य होते. ते स्वामीजींच्या क्रांतिकारक चळवळीपासून दूर राहिले. स्वामीजींनी गोविंदभाई श्रॉफ, आ. कृ. वाघमारे, बाबासाहेब परांजपे, शंकरराव चव्हाण, दिगंबरराव बिंदू , रवीनारायण रेड्डी यांसारख्या निष्ठावान मित्रांच्या सहकाऱ्याने काँग्रेसांतर्गत स्वतंत्र संघटना स्थापन केली आणि निजामाच्या जुलमी राजवटीविरुद्ध आंदोलन छेडले. निजाम सरकारने स्टेट काँग्रेसवर बंदी घातली आणि स्वामीजींसह सर्व कार्यकर्त्यांना बंदीहुकूम मोडल्याबद्दल तुरुंगात डांबले (इ. स. १९३८). स्वामीजींना स्वातंत्र्यापर्यंतच्या दहा वर्षांच्या काळात (इ. स. १९३८ ते इ. स. १९४८) अनेक वेळा शिक्षा होऊन सलग १११ दिवस अंधारकोठडीत ठेवले होते.
महात्मा गांधींनी इ. स. १९४२ मध्ये छोडो भारत आंदोलनाचा इशारा देताच त्याचे पडसाद हैदराबाद संस्थानातही उमटले. हैदराबादमध्ये हिंदूंचे जीवन असुरक्षित व धोकादायक बनले. अशा परिस्थितीत स्वामीजींनी नागरी हक्कांसंदर्भात सत्याग्रह व सनदशीर मार्गांचा निजामशाहाविरुद्ध फारसा उपयोग होणार नाही हे जाणले आणि त्यांनी आपला लढा प्रखर व तीव्र करण्याचा मनोदय व्यक्त केला. १६-१८ जून १९४७ या काळात हैदराबाद संस्थानातील मुशिराबाद भागात भरविलेल्या स्टेट काँग्रेसच्या अधिवेशनात स्वामीजींनी हैदराबाद स्वातंत्र्यसंग्रामाचा नारा पुकारून सर्व कार्यकर्त्यांना निजामाविरुद्ध लढण्याचे आवाहन केले. या सशस्त्र लढ्यात सत्याग्रह, साराबंदी, निजामी ठाण्यांची लूट, बँक-दरोडे, सरकारी कागदपत्रांची होळी अशा विविध मार्गांनी व गनिमी काव्याने क्रांतिकारकांनी निजाम सरकारला वेठीस धरण्याचे प्रयत्न केले.
भारताला १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी स्वातंत्र्य मिळाले. तत्पूर्वी हिंदुस्थानची फाळणी होऊन भारत व पाकिस्तान ही दोन राष्ट्रे उदयास आली; परंतु निजामाने हैदराबाद संस्थान भारतात
विलीन होणार नाही व आपले स्वतंत्र अस्तित्व कायम राहील असे घोषित केले; तथापि संस्थानातील जनतेस स्वामीजींनी स्वातंत्र्य दिन साजरा करण्याचे आवाहन केले. इ. स. १९४७ नंतर समाजपरिवर्तनाचा, स्वातंत्र्याचा सूर्य उगवला; परंतु त्याचा प्रकाश झोपडीपर्यंत पोहोचावयाचा असेल, तर शिक्षण हेच माध्यम वापरणे अतिशय आवस्यक आहे. आताचा लढा माणसामाणसांत भेद निर्माण करणाऱ्या विषम समाजरचनेशी आहे, असे स्वामीजींचे मत होते. निजाम सरकारने तिरंगा फडकाविण्यास बंदी घातली आणि बंदी मोडणाऱ्यास जबर शिक्षा फर्माविली. त्यामुळे रझाकारांचे अत्याचार व जुलूम प्रचंड प्रमाणात वाढले. त्यामुळे ३० जानेवारी १९४८ रोजी उमरी (जिल्हा नांदेड) येथील बँक स्वातंत्र्यसैनिकांनी भरदिवसा लुटली. या सुमारास स्वामीजी तुरुंगात होते आणि तेथून ते कार्यकर्त्यांना संदेश धाडीत असत. अखेर तत्कालीन गृहमंत्री वल्लभभाई पटेल यांनी १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी पोलीस कारवाई करून हैदराबाद संस्थानातील निजाम राजवट संपुष्टात आणली. त्या वेळी स्वामीजींची तुरुंगातून मुक्तता झाली आणि हैदराबादेत सत्ता स्थापण्याच्या हालचाली त्यांनी सुरू केल्या.
स्वातंत्र्य लढ्यातील निष्ठावान व सच्च्या कार्यकर्त्यांनी केलेल्या संघर्षाकडे दुर्लक्ष करून काँग्रेसश्रेष्ठी भलत्याच स्वार्थी व संस्थानातील धनाढ्यांकडे सत्ता सोपवू पाहत आहेत, हे पाहून स्वामीजींनी हैदराबाद स्टेट काँग्रेसचे अध्यक्षपद सोडले; मात्र त्यांनी काँग्रेसचे सभासदत्व सोडले नव्हते. राजकारणापासून अलिप्त राहून शैक्षणिक कार्याकडे ते वळले. हैद्राबाद मुक्तीसंग्रामानंतर त्यांनी १६ जून १९५० मध्ये नांदेड एज्युकेशन सोसायटीचे पीपल्स हायस्कुल व कॉलेज स्थापन केले. त्यानंतर त्यांनी १९५२ च्या सार्वत्रिक निवडणुकांत गुलबर्गा मतदार संघातून निवडणूक लढवून संसदेत प्रवेश केला. १९५३ मध्ये अखिल भारतीय काँग्रेसच्या अधिवेशनात त्यांनी हैदराबाद राज्याच्या विभाजनाचा प्रश्न प्रभावीपणे मांडला आणि मराठवाड्यातील जनतेची महाराष्ट्रात सामील होण्याची इच्छा तत्कालीन पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या कानी घातली. स्वामीजींनी १९५७ मध्ये औरंगाबाद मतदारसंघातून निवडणूक लढवून पुन्हा खासदारकी मिळविली आणि मराठवाड्याचा प्रश्न मार्गी लावला. १ मे १९६० रोजी संयुक्त महाराष्ट्र राज्य निर्मितीच्या वेळी त्याची कार्यवाही झाली.
स्वामीजींना हिंदी, मराठी, उर्दू, कानडी, तेलगु, इंग्रजी या भाषा अस्खलित बोलता व लिहिता येत. विद्यार्थ्यांशी एकरूप होणे हा शिक्षकांचा धर्म असतो. वयाचे, ज्ञानाचे, अनुभवाचे आणि सामाजिक प्रतिष्ठेचे अंतर विसरल्याशिवाय शिक्षकाला एकरूप होता येत नाही, असे त्यांचे मत होते. एक कांबळी, भगव्या कपड्याचा एक जोड आणि पायातील चप्पल यांशिवाय त्यांची स्वत:ची अशी काहीच मालमत्ता नव्हती. त्याच्या मनावर सूरदासांच्या काव्याचे संस्कार होते. चिंतन, मनन, वाचन यांतून ते नेहमी विद्यार्थी व इतरांशी संवाद साधत. ते आदर्श विद्यार्थी, प्रयोगशील शिक्षक, आदर्श सल्लागार, संसदसदस्य, राजकारणी, सन्यस्त स्वातंत्र्य सेनानी होते.
सक्रिय राजकारणातून निवृत्त होऊन स्वामीजींनी विनोबांच्या भूदान चळवळीत सहभाग घेतला आणि तेलंगणातील विषम व्यवस्थेच्या संदर्भात आपले प्रयत्न चालविले. या चळवळीच्या निमित्ताने त्यांची पायपीट वाढली आणि १९७१ मध्ये त्यांच्या पायाचा आजार बळावला. त्यातच त्यांचे हैदराबाद (आंध्र प्रदेश) येथे निधन झाले. नांदेड येथील विद्यापीठास स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ हे स्वामीजींचे नाव देण्यात आले आहे.
समीक्षक : कविता साळुंके