स्पीलबर्ग, स्टीव्हन : (१८ डिसेंबर १९४६). ख्यातकीर्त अमेरिकन चित्रपटदिग्दर्शक, निर्माते, पटकथालेखक व अभिनेते. त्यांचा जन्म सिनसिनॅटी शहरात (ओहायओे राज्य) एका सनातनी कट्टर ज्यू कुटुंबात झाला. त्यांची आई लिह ॲड्लर यांचे उपाहारगृह होते आणि सांगीतिक कार्यक्रमात त्या पियानोवादक म्हणून काम करीत. वडील आर्नल्ड स्पीलबर्ग हे विद्युत् अभियंता होते. संगणक विकसनाच्या कामात त्यांचा सहभाग होता. स्पीलबर्ग यांचे बालपण स्कॉट्स डेल, ॲरिझोना व न्यू जर्सी येथील हॅडॉन या गावी गेले. त्यांच्या प्राथमिक शिक्षणाची सुरुवात हिब्रू शाळेतून झाली (१९५३ — ५७). त्यांचे पुढील शिक्षण कॅलिफोर्नियातील सराटोगा हायस्कूल व कॅलिफोर्निया स्टेट कॉलेजमध्ये झाले. आईवडिलांच्या घटस्फोटामुळे ते वडिलांच्याबरोबर सराटोगा येथे तर त्यांच्या तीन बहिणी आईबरोबर ॲरिझोना येथे राहिल्या. स्पीलबर्ग यांना लहानपणापासून चित्रपटांमध्ये आवड होती.
स्पीलबर्ग यांनी कुमारवयात आपल्या मित्रांच्या साहाय्याने ८ मिमी.ची फिल्म वापरून साहसीदृश्ये असलेले चित्रपट बनवले होते (हौशी माणसे घरगुती उपयोगासाठी व काही चित्रपटनिर्माते सुरुवातीस सोईकरिता ८ मिमी. ची फिल्म वापरीत असत). त्यांनी त्यांच्या पहिल्या चित्रपटाचे चित्रीकरण स्कॉट्स डेलमधील पिनॅकल पीक पाशिओ या उपाहारगृहात केले. या चित्रपटात त्यांनी त्यांच्या खेळण्यातील आगगाडीच्या मोडतोडीची दृश्ये चित्रित केली होती. ‘फोटोग्राफी मेरिट बॅज’ मिळविण्यासाठी स्पीलबर्ग यांनी वडिलांच्या चलचित्र कॅमेर्‍याने द लास्ट गनफाइट हा लघुचित्रपट चित्रित केला (१९५८). यानंतरच्या त्यांनी चित्रित केलेल्या एस्केप टू नो व्हेअर या पूर्व आफ्रिकेतील युद्धसंग्रामावरील ४० मिनिटाच्या लघुपटाला बक्षीस मिळाले. विज्ञानकथेवर आधारित फायर लाइट (१९६३) हा त्यांनी दिग्दर्शित केलेला पहिला प्रयोगशील चित्रपट होय.
स्पीलबर्ग यांनी दिग्दर्शित केलेल्या ॲम्ब्लिन या लघुपटामुळे त्यांचा व्यावसायिक चित्रपटातील प्रवेश सुकर झाला. त्यांच्या चित्रपटनिर्मितीसंस्थेचे नावही त्यांनी ‘ॲम्ब्लिन एंटरटेन्मेंट’ असे ठेवले. त्यांच्या चित्रपटक्षेत्रातील कामगिरीमुळे नामांकित अशा युनिव्हर्सल स्टुडिओने त्यांच्याशी दूरदर्शनमालिका आणि चित्रपट यांसाठी करार केला. शुगरलँड एक्स्प्रेस हा त्यांचा पहिला व्यावसायिक चित्रपट. त्यानंतरच्या जॉझ (१९७५) या चित्रपटामुळे त्यांना आर्थिकदृष्ट्या खूपच मोठे यश मिळाले. पीटर बेंचले यांच्या याच नावाच्या कादंबरीवर हा चित्रपट आधारित आहे. या चित्रपटात त्यांनी मानवभक्षी शार्क माशाची दहशत आणि त्याची व त्याला मारायला आलेला शिकारी यांची जगण्यासाठी चाललेली रोमहर्षक झुंज याचे चित्रण केले आहे. या चित्रपटाला तीन ऑस्कर पुरस्कार मिळाले. हा चित्रपट १०० सर्वोत्कृष्ट अमेरिकन चित्रपटांच्या यादीत आहे. स्पीलबर्ग यांनी अनेक अद्भुतरम्य व चमत्कृतिपूर्ण असे चित्रपट बनवले. त्यामध्ये परग्रहवासी (एलियन) आणि मानव यांच्या भेटीवर आधारलेला क्लोज एन्काउंटर्स ऑफ द थर्ड काइंड (१९७७); अतिभौतिक (सुपरनॅचरल) विषयावरील पोलर जोस्ट (१९८२), ई. टी. (१९८२), कलर पर्पल (१९८५), एम्पायर ऑफ द सन (१९८८) यांचा समावेश आहे. हूक (१९९१) व डायनोसॉर या महाकाय प्राण्यावरील ॲनिमेशन तंत्राच्या आधारे काढलेला ज्युरासिक पार्क (१९९३) हे त्यांचे चित्रपट देशविदेशातही खूप गाजले.शिंडलर्स लिस्ट, सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९९५), आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (२००१), मायनॉरिटी रिपोर्ट (२००२), कॅच मी इफ यू कॅन (२००२), द टर्मिनल (२००४), ईगल आय (२००८), वॉर हॉर्स (२०११) हे त्यांचे चित्रपटही चाकोरीबाहेरचे विषय आणि लक्षवेधक मांडणी यांमुळे लोकप्रिय झाले. गर्द अंधारात, धूळीतून, धुक्यातून दृग्गोचर होणारे प्रकाशझोत, आकाशातून कोसळणारा तारा, सूर्याच्या विविध छटा इत्यादी प्रतिमा तर मोटारगाडीच्या आरशातून चित्रपटातील महत्त्वाच्या पात्रांचा प्रथम परिचय ही स्पीलबर्ग यांच्या दिग्दर्शनातील काही प्रमुख वैशिष्ट्ये होत. टॉम हॅक्स, रिचर्ड ड्रेफस, फ्रॅक वेकर आणि टॉम क्रूज हे अभिनेते त्यांच्या बहुतेक चित्रपटांतून झळकले आहेत.
स्पीलबर्ग यांच्या नावाने ‘स्टीव्हन स्पीलबर्ग्स डायरेक्टर्स चेअर’ या संगणकीय खेळाची (व्हिडिओ गेम) सुरुवात करण्यात आली. या खेळामध्ये खेळाडूंना (गेम प्लेयर) स्पीलबर्ग यांच्याकडून चित्रपटाचे पटकथालेखन, चित्रीकरण, संपादन इत्यादी ज्ञानवर्धक गोष्टी शिकायला मिळत असत. याची निर्मिती रॉजर होल्झबर्ग यांनी केली होती. चित्रपट-दिग्दर्शनाबरोबरच स्पीलबर्ग यांनी निर्मितिक्षेत्रातही वॉर्नर ब्रदर्स पिक्चर्स, डिझ्नी पिक्चर्स यांसारख्या नामांकित चित्रपटनिर्मिती संस्थांच्या सहकार्याने भरीव कामगिरी केली. ‘ड्रीमवर्क मूव्ही स्टुडिओ’चे स्पीलबर्ग सहसंस्थापक आहेत. काही चित्रपटांतून त्यांनी लहान-मोठ्या महत्त्वपूर्ण भूमिका केल्या असून ॲनिमेशन चित्रपटांतील काही व्यक्तिरेखांना त्यांनी आवाजही दिला आहे. त्यांचा विवाह ऍमी आयर्व्हिंग या अभिनेत्रीबरोबर झाला (१९८५). पुढे त्यांच्याशी झालेल्या घटस्फोटानंतर त्यांनी अभिनेत्री केट कॅप्शा यांच्याबरोबर दुसरा विवाह केला (१९९१).
स्पीलबर्ग यांनी व्याधिग्रस्त मुलांसाठी ‘स्टारलाइट चिल्ड्रन्स फाउंडेशन’ च्या माध्यमातून काम केले. ऑस्कर, बाफ्टा आणि गोल्डन ग्लोब या प्रतिष्ठेच्या पुरस्कारांमध्ये त्यांच्या चित्रपटांस १९७६ पासून २०२२ पर्यंत सु. ३३८ नामांकने आणि सु. ७३ पुरस्कार प्राप्त झाले आहेत. त्यांना शिंडलर्स लिस्ट या चित्रपटासाठी १९९४ चा सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शक व सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा आणि सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन या चित्रपटासाठी १९९९ चा सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शनाचा ऑस्कर पुरस्कार लाभला. ऑर्डर ऑफ मेरिट (फेडरल रिपब्लिक ऑफ जर्मनी, १९९८), नाइट ग्रँड क्रॉस ऑर्डर ऑफ मेरिट (इटालियन रिपब्लिक, २००३), लिबर्टी मेडल (२००३), कमांडर ऑर्डर ऑफ क्राउन (बेल्जियम, २०११) इत्यादी मानसन्मानही त्यांना मिळाले. लिंकन (२०१२), डिलिव्हरी मॅन (२०१३), ब्रिज ऑफ स्पाईसेस (२०१५), द पोस्ट (२०१७), रेडी प्लेयर वन (२०१८), वेस्ट साईड स्टोरी (२०२१), द फेबलमॅन्स (२०२२) हे त्यांचे अलीकडील गाजलेले चित्रपट.
स्टीव्हन स्पिलबर्ग यांनी विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि एकविसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात अनेक यशस्वी चित्रपटांची निर्मिती आणि दिग्दर्शन केले. चित्रपटातील कथेला पूरक असणारा तंत्राचा प्रभावी वापर हे त्यांचे सर्वांत महत्त्वाचे दिग्दर्शकीय वैशिष्ट्य मानले जाते. एकीकडे जॉझ, इंडियाना जोन्स (पाच चित्रपटांची मालिका) यांसारखे व्यवसायाला प्राधान्य देणारे चित्रपट, तर दुसरीकडे रसिकांनी आणि समीक्षकांनी गौरवलेले द कलर पर्पल आणि शिंडलर्स लिस्टसारखे कलात्मक चित्रपट त्यांच्या प्रचंड क्षमतेची ओळख करून देतात. त्यांनी दिग्दर्शित केलेल्या चित्रपटांच्या शैलींमध्ये विविधता दिसून येते. उदाहरणार्थ, क्लोज एन्काउंटर्स ऑफ द थर्ड काइंड, ज्युरासिक पार्क,आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स, वॉर ऑफ द वर्ल्डस यांसारखे विज्ञान कथापट; म्युनिक, लिंकन, ब्रिज ऑफ स्पाईज, द पोस्ट यांसारखे ऐतिहासिक चित्रपट; एम्पायर ऑफ द सन, सेविंग प्रायव्हेट रायन, वॉर हॉर्स यांसारखे युद्धपट इत्यादी विविध पठडीतील चित्रपट त्यांनी बनवले. सामान्य माणसाचा अतर्क्य परिस्थितीशी सामना करताना उडणारा गोंधळ, पालक आणि मुलांदरम्यान निर्माण होणारे तणावपूर्ण संबंध असे काही समान अंतर्प्रवाह त्यांच्या चित्रपटात आपल्याला बरेचदा जाणवतात. संपूर्ण कुटुंबासाठी मनोरंजक असणाऱ्या त्यांच्या या चित्रपटांमुळे अमेरिकन चित्रपट व्यवसायाला यशाची आणि व्यावसायिकतेची अतिभव्य परिमाणे लाभली असे मानले जाते.
समीक्षण : योगेश खांडेकर
