(प्रस्तावना) पालकसंस्था : प्रभात चित्र मंडळ, दादर, मुंबई | समन्वयक : संतोष पाठारे | संपादकीय सहायक : वर्षा देवरुखकर
चित्रपट हे सर्वांच्या परिचयाचे आणि तरीही नवे माध्यम आहे. एकूण कलांचा इतिहास पाहिला, तर तुलनेने खूपच मर्यादित कालावधीत हे माध्यम विकसित झाले आहे. चित्रकला, शिल्पकला यांसारख्या कला शेकडो वर्षांच्या कालावधीत घडत, बदलत गेलेल्या आहेत. त्या तुलनेने चित्रपट या कलामाध्यमाला नुकतीच शंभर वर्षे पुरी झाली. त्यामुळे एका परीने आपण चित्रपटमाध्यमाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यांमध्येच आहोत. तरीही आज चित्रपटाने एक कलाप्रकार म्हणून आणि तंत्रज्ञानातही मोठ्या प्रमाणावर प्रगती केलेली आहे.

चित्रपट हे कला आणि विज्ञान यांचे एकसंध मिश्रण आहे, आणि त्याचा विकास हा शंभर वर्षांत झालेला असला, तरी वेगवेगळ्या कालावधींत वेगवेगळ्या प्रांतांमधून त्यात प्रगती होत गेलेली आहे. ल्युमिएरबंधूंनी जेव्हा १८९५ मध्ये हे माध्यम प्रथम लोकांपर्यंत आणले, तेव्हा ते कृष्णधवल स्वरूपात होते, ध्वनी नव्हता, त्याचा वापर कसा केला जाईल, हेदेखील पूर्णत: अनिश्चित होते. विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धापर्यंत त्याचा तांत्रिक विकास होत त्याला एक पूर्ण स्वरूप आले, त्याचबरोबर त्याचा एक कथामाध्यम म्हणून विविध मार्गांनी कसा वापर केला जाईल, या संबंधातही विचार झाला. या काळात जसे प्रतिभावान दिग्दर्शक या माध्यमात उतरले, तसेच अनेक विचारवंतही. त्यांच्या कामामधून चित्रपटाने समाजाला सर्वांत जवळचे कलामाध्यम म्हणून नाव मिळवले. दुसऱ्या महायुद्धानंतर चित्रपटनिर्मितीचा व्याप खूपच वाढला आणि मोठ्या चित्रपट उद्योगांबरोबरच लहानलहान देशही त्यात सामील झाले. आज आपण चित्रपट ज्यावर मुद्रित होतो, त्या फिल्मलाच रजा देऊन डिजिटल युगात पोचलो आहोत. हा सारा इतिहास, त्याबरोबरच संबंधित व्यक्ती आणि विचारांचा आढावा, हा या विषयाचा महत्त्वाचा भाग आहे.

जागतिक चित्रपटाकडे पाहताना भारतीय चित्रपटसृष्टीचा प्रवास कसा झाला, हेदेखील पाहणे आवश्यक ठरते. त्याबरोबरच चित्रपटाचे तंत्र आणि तंत्रज्ञान, महत्त्वाच्या संकल्पना, परिभाषा आणि चित्रपटाबरोबरचे समाजाचे नाते या सगळ्यांचा विचार येथे केला जाईल.

अंकुर (Ankur)

अंकुर

भारतीय चित्रपटसृष्टीतील समांतर चित्रपटशैलीच्या प्रारंभीच्या काळातील महत्त्वाचा चित्रपट. सुप्रसिद्ध निर्माता-दिग्दर्शक श्याम बेनेगल यांनी दिग्दर्शित केलेला हा चित्रपट १९७४ मध्ये प्रदर्शित ...
अनुराग कश्यप (Anurag Kashyap)

अनुराग कश्यप

कश्यप, अनुराग : ( १० सप्टेंबर १९७२ ). प्रसिद्ध भारतीय चित्रपट दिग्दर्शक, निर्माते, लेखक आणि अभिनेते. त्यांचा जन्म गोरखपूर (उत्तर ...
अपू चित्रपटत्रयी (The Apu Trilogy)

अपू चित्रपटत्रयी

चित्रपटदिग्दर्शक एक व्यापक विषय मांडण्यासाठी तीन चित्रपटांची मालिका तयार करतात. आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे श्रेष्ठ चित्रपट-दिग्दर्शक ⇨ सत्यजित रेकृत पथेर पांचाली (१९५५), ...
अमिताभ बच्चन (Amitabh Bachchan)

अमिताभ बच्चन

बच्चन, अमिताभ :  (११ ऑक्टोबर १९४२). हिंदी चित्रपटसृष्टीतील महान अभिनेता. जन्म अलाहाबाद येथे. त्यांचे वडील ⇨ हरिवंशराय बच्चन  हे हिंदी ...
अरुण वासुदेव कर्नाटकी (Arun Vasudev Karnatki)

अरुण वासुदेव कर्नाटकी

कर्नाटकी, अरुण वासुदेव : (४ ऑक्टोबर १९३२—१८ सप्टेंबर १९९९). मराठी चित्रपटसृष्टीतील प्रसिद्ध अभिनेते व दिग्दर्शक. त्यांचा जन्म कोल्हापूरातील यळगूड (ता ...
अशोककुमार (Ashokkumar)

अशोककुमार

अशोककुमार : (१३ ऑक्टोबर १९११ – १० डिसेंबर २००१). हिंदी चित्रपटसृष्टीतील अष्टपैलू अभिनेते व निर्माते. त्यांचे मूळ नाव कुमुदलाल (कुमुदकुमार) ...
आमिर खान  (Aamir Khan)

आमिर खान

आमिर खान : (१४ मार्च १९६५). भारतीय चित्रपटसृष्टीतील प्रसिद्ध अभिनेते. शाहरुख खान आणि सलमान खान यांच्या बरोबरीने बॉलिवुडवर राज्य करणार्‍या ...
आर. के. स्टुडिओ (R. K. Studio)

आर. के. स्टुडिओ 

भारतातील एक प्रसिद्ध कलागृह / कलामंदिर. हिंदी चित्रपटसृष्टीतील प्रसिद्ध अभिनेते राज कपूर यांनी भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर एकाच वर्षाने १९४८ साली आर ...
इटलीतील नववास्तववाद (Italian Neorealism)

इटलीतील नववास्तववाद

दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या काळात इटलीमध्ये तयार झालेल्या वास्तववादी चित्रपटांच्या चळवळीला ‘इटलीतील नववास्तववादʼ असे संबोधले जाते. इटालियन चित्रपटांचा सुवर्णकाळ या नावानेही ही ...
इंडियन पिपल्स थिएटर असोसिएशन - इप्टा (Indian People's Theatre Association - IPTA)

इंडियन पिपल्स थिएटर असोसिएशन – इप्टा

भारतातील कलावंतांची एक सर्वांत जुनी संस्था. भारतभर ती ‘इप्टा’ या नावाने ओळखली जाते. स्वातंत्र्य लढ्याच्या वाटचालीबरोबरच दुसर्‍या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमिवर समाजात ...
इरफान खान (Irrfan Khan)

इरफान खान

इरफान खान : (७ जानेवारी १९६७ –२९ एप्रिल २०२०). प्रसिद्ध भारतीय अभिनेते. त्यांचे पूर्ण नाव साहेबजादे इरफान अली खान असे ...
एमान्वेल लुबेस्की (Emmanuel Lubezki)

एमान्वेल लुबेस्की

लुबेस्की, एमान्वेल : (३० नोव्हेंबर १९६४). प्रसिद्ध मेक्सिकन चलचित्रणकार (प्रकाशचित्रणकार), चित्रपट दिग्दर्शक आणि निर्माता. त्यांचा जन्म मेक्सिको सिटी येथे एका ...
ओतर सिद्धांत  (Auteur Theory)

ओतर सिद्धांत

दिग्दर्शक हाच ‘चित्रपटʼ या कलेतील ‘ओतरʼ (Auteur) म्हणजे खरा कलावंत आहे, असे  प्रतिपादन करणारा हा सिद्धांत. फ्रेंच Auteur हा शब्द ...
कंटेनर थिएटर (आधान चित्रपटगृह–Container Theatre)

कंटेनर थिएटर

मालवाहतूक करण्याकरता अतिशय मोठ्या आकाराचे कंटेनर (आधान) वापरायची पद्धत आहे. असे साधारण दोन मोठे कंटेनर एकत्र जोडून त्याचे चित्रपटगृहात रूपांतर ...
कवी प्रदीप (Kavi Pradeep)

कवी प्रदीप

कवी प्रदीप : (६ फेब्रुवारी १९१५ – ११ डिसेंबर १९९८). हिंदी चित्रपटसृष्टीतील आणि हिंदी साहित्यातील सुप्रसिद्ध गीतकार आणि कवी. त्यांचा ...
कुंदनलाल सैगल (Kundanlal Saigal)

कुंदनलाल सैगल

सैगल, कुंदनलाल : (४ / ११ एप्रिल १९०४–१८ जानेवारी १९४७). अखिल भारतीय कीर्तीचे थोर गायक आणि चित्रपट अभिनेते. त्यांचा जन्म जम्मू ...
क्वेंटीन टॅरेंटीनो (Quentin Tarantino)

क्वेंटीन टॅरेंटीनो

क्वेंटीन टॅरेंटीनो : ( २७ मार्च १९६३ ). विख्यात अमेरिकन चित्रपटलेखक, दिग्दर्शक, निर्माता व अभिनेता. त्याचा जन्म नॉक्सव्हिल-टेनेसी (अमेरिका) येथे ...
ख्रिस्तोफर नोलन (Christopher Nolan)

ख्रिस्तोफर नोलन

नोलन, ख्रिस्तोफर : (३० जुलै १९७०). हॉलिवुड चित्रपटसृष्टीतील एक प्रसिद्ध ब्रिटिश-अमेरिकन लेखक, निर्माता व दिग्दर्शक. ख्रिस्तोफर यांचे वडील ब्रिटिश व ...
गर्म हवा (Garm Hawa)

गर्म हवा

हिंदुस्थानची फाळणी या विषयावर आधारलेल्या काही मोजक्या चित्रपटांपैकी अत्यंत मार्मिक असा हिंदी चित्रपट. हा चित्रपट १९७३ मध्ये प्रदर्शित झाला. या ...
गिरीश रघुनाथ कार्नाड (Girish Raghunath Karnad)

गिरीश रघुनाथ कार्नाड

कार्नाड, गिरीश रघुनाथ : (१९ मे १९३८- १० जून २०१९). जागतिक रंगभूमीमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान देणारे प्रमुख भारतीय कन्नड  नाटककार. सर्वोच्च ...