रमेश चंद्र शहा : रमेश चंद्र शहा हे हिंदी साहित्यातील एक प्रमुख नाव आहे. त्यांच्या सर्जनशीलतेची व्यापकता, गहन विचारसरणी, आणि त्यांच्या कार्याची विविधता यामुळे ते हिंदी साहित्यिक विश्वात एक अनमोल रत्न म्हणून ओळखले जातात. . कविता, कादंबरी, ललित लेखन, समीक्षा, नाट्यलेखन आणि बालसाहित्य अशा साहित्यातील सर्वच लेखनप्रकारात त्यांचे योगदान आहे. हिंदी साहित्य वर्तुळात विचारक, चिंतक आणि बुद्धीजीवी अशी त्यांची प्रमुख ओळख आहे. अनुवादक म्हणूनही त्यांचे कार्य उल्लेखनीय आहे. साहित्यप्रकार कोणत्याही असो एका श्रोतुसंवादी भाषाशैलीमधून ते व्यक्त होतात.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

रमेश चंद्र शहा यांचा जन्म १९३३ मध्ये अल्मोड़ा, उत्तराखंड येथे झाला. त्यांचे शिक्षण अल्मोड़ा आणि नंतर इलाहाबाद विद्यापीठात झाले. बालपणापासूनच त्यांनी साहित्य आणि कला क्षेत्रात रुची घेतली होती. विद्यापीठात असताना त्यांनी विविध साहित्यिक उपक्रमात भाग घेतला आणि आपली लेखनप्रवृत्ती विकसित केली.

रमेश चंद्र शहा यांची साहित्य संपदा

रमेश चंद्र शहा यांची साहित्यिक कारकीर्द अत्यंत समृद्ध आणि विविधतेने परिपूर्ण आहे. त्यांनी कादंबरी, कथा, निबंध, कविता, आणि समीक्षा अशा विविध साहित्यप्रकारांमध्ये योगदान दिले आहे. रमेश चंद्र शहा यांची साहित्य संपदा : कविता– कछूए के पीठ्पर (१९७४), हरिश्चंद्र आओ (१९८०), नदी भागती आई (१९८८), प्यारे मुचकुंद को (१९९४), चाक पर (१९९८), देखते है शब्द भी अपना समय (२०००), अनागरिक (२००४); समीक्षासमानांतर (१९७३), छायावाद की प्रासंगिकता ( १९७४), वागर्थ (१९८०), सबद निरंतर (१९८७), अज्ञेय (१९९०), आलोचना का पक्ष (१९९८), समय संवादी (२००५); कादंबरी – गोबर गणेश (१९७८), पूर्वापर (१९९०), आखिरी दिन (१९९२),पुनर्वास (१९९५), विनायक (२०१०), कथा सनातन (२०१२); कथासंग्रह- जंगल में आग (१९७८), मुहल्ले का रावण (१९९२), मानपत्र  (१९९२), गेटकिपर (२००७); ललित लेखनरचना के बदले (१९६९), शैतान के बहाने (१९८०), आड का पेड (१९८४ ), स्वधर्म और कालगति (१९९६), स्वाधीन इस देश में (१९९८),देहरी की बात (२००९); बालसाहित्य- गोलू के मामा ,जादू सपना ,हाथी की करतूत,नाना के गीत इत्यादी.

 रमेश चंद्र शहा : लेखनाची भूमिका

रमेश चंद्र शहा लेखनाची शैली विचारप्रधान, तात्त्विक, आणि अत्यंत गहन आहे. त्यांच्या लेखनातून मानवी जीवनाच्या विविध पैलूंचे चित्रण आढळते. रमेश चंद्र शहा यांच्या कादंबऱ्या त्यांच्या सर्जनशीलतेची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. त्यांच्या कादंबऱ्यांमध्ये त्यांनी सामाजिक, धार्मिक, आणि तात्त्विक मुद्द्यांचा सखोल विचार केला आहे. त्यांच्या काही प्रमुख कादंबऱ्या म्हणजे: विनायक  ही कादंबरी एका साधूच्या जीवनावर आधारित आहे. यात त्यांनी साधूच्या मानसिकता, त्याच्या संघर्ष, आणि त्याच्या आध्यात्मिक शोधाचा आलेख रेखाटला आहे. पारिजात  ही कादंबरी एक प्रेमकथा आहे, ज्यात त्यांनी प्रेमाच्या विविध स्तरांचे आणि त्यातील ताणेबाणे उलगडले आहेत. कथन या कादंबरीत त्यांनी सामाजिक प्रश्नांचा विचार केला आहे आणि मानवी संबंधांची गहनता उलगडली आहे.

रमेश चंद्र शहा यांनी अनेक लघुकथाही लिहिल्या आहेत. त्यांच्या कथांमध्ये त्यांनी मानवी जीवनाच्या विविध अंगांचे चित्रण केले आहे. त्यांच्या काही प्रसिद्ध कथांमध्ये ‘प्रतिनिधि कहानियाँ’, ‘चिड़ियाघर’, आणि ‘नदी के साथ’ या कथांचा समावेश होतो. त्यांच्या कथांमध्ये त्यांनी सामाजिक समस्या, मानवी मनाचे विविध पैलू, आणि जीवनातील ताणेबाणे यांचे चित्रण केले आहे.

रमेश चंद्र शहा हे एक उत्कृष्ट निबंधकार आणि समीक्षक देखील आहेत. त्यांनी विविध साहित्यिक विषयांवर निबंध आणि समीक्षा लिहिल्या आहेत. त्यांच्या निबंधांमध्ये त्यांनी साहित्यिक तत्त्वज्ञान, भारतीय साहित्याची परंपरा, आणि आधुनिक साहित्यिक प्रवृत्तींचा विचार केला आहे. त्यांच्या काही प्रमुख निबंध संग्रहांमध्ये ‘साहित्य और संवेदना’, ‘कविता के परिप्रेक्ष्य’, आणि ‘समीक्षा के सरोकार’ या संग्रहांचा समावेश होतो.

रमेश चंद्र शहा यांच्या कविता त्यांच्या साहित्यिक प्रवृत्तीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. त्यांच्या कवितांमध्ये त्यांनी मानवी भावनांचे गहन चित्रण केले आहे. त्यांच्या काही प्रसिद्ध काव्यसंग्रहांमध्ये ‘आत्मकथा’, ‘स्वप्न और यथार्थ’, आणि ‘जीवन के रंग’ या संग्रहांचा समावेश होतो. त्यांच्या कवितांमध्ये त्यांनी जीवनाच्या विविध रंगांचे, ताणेबाणे उलगडले आहेत.

रमेश चंद्र शहा : पुरस्कार

रमेश चंद्र शहा यांचे साहित्यिक योगदान अमूल्य आहे. त्यांच्या कार्यासाठी त्यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. त्यांना त्यांच्या उत्कृष्ट साहित्यिक कार्यासाठी साहित्य अकादमी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. शरद जोशी स्मृति पुरस्कार हा पुरस्कार त्यांना त्यांच्या उत्कृष्ट कथा साहित्यासाठी देण्यात आला. व्यास सम्मान  त्यांना त्यांच्या संपूर्ण साहित्यिक योगदानासाठी व्यास सम्मानाने सन्मानित करण्यात आले.

रमेश चंद्र शहा यांच्या साहित्यिक शैलीची खासियत म्हणजे त्यांच्या विचारसरणीची गहनता आणि त्यांच्या लेखनातील तात्त्विकता. त्यांच्या लेखनात एक प्रकारची गहनता आणि सखोलता आहे, जी त्यांच्या विचारशीलतेचे प्रतिबिंब आहे. त्यांनी मानवी जीवनाच्या विविध पैलूंचे, ताणेबाणे उलगडले आहेत. त्यांच्या लेखनातून एक प्रकारचा सामाजिक आणि धार्मिक विचारप्रवाह दिसतो. त्यांच्या कादंबऱ्या आणि कथांमध्ये त्यांनी समाजातील विविध समस्या उलगडल्या आहेत. त्यांनी धर्म, तत्त्वज्ञान, आणि सामाजिक न्याय यांवरील आपल्या विचारांची मांडणी केली आहे

रमेश चंद्र शहा यांच्या साहित्यिक कार्याने हिंदी साहित्याला एक नवीन दिशा आणि उंची मिळाली आहे. त्यांच्या विचारांची गहनता आणि त्यांच्या लेखनातील तात्त्विकता आजच्या पिढीलाही प्रेरणा देते. त्यांच्या साहित्यिक कार्यामुळे त्यांनी समाजातील विविध समस्या उलगडल्या आहेत आणि साहित्यिक जगतात एक महत्त्वाचे स्थान मिळवले आहे. रमेश चंद्र शहा यांच्या साहित्यिक कार्यामुळे हिंदी साहित्य अधिक समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण झाले आहे.

संदर्भ : साहित्य अकादेमी ,संकेतस्थळ .