डोगरी भाषा आणि लोकसाहित्य : डोगरांचे भाषा आणि साहित्य, जे पहाडी-कांगरा चित्रशैलीचे कलाकार तसेच योद्धे म्हणून ओळखले जातात. अकराव्या शतकातील चंबाच्या ताम्रपत्रांत आढळणाऱ्या ‘दुर्गर’ शब्दाशी त्याचा संबंध आहे. या डुग्गरमध्ये उधमपूर, रामनगर, चंबा, धर्मशाला आणि कुल्लू; कांगरा, बासोली, नूरपूर, सांबा, जम्मू आणि अखनूर तसेच गुरदासपूर, पठाणकोट आणि होशियारपूर आदी क्षेत्रांचा समावेश होतो. या भागातील पस्तीस बोलींपैकी प्रमुख बोली म्हणजे डोगरी आणि कांगरी. त्यामध्ये जम्मू-काश्मीरच्या डोगरांनी वापरली ती ‘डोगरी’ आणि हिमाचल प्रदेशातील डोगरांनी वापरली ती ‘पहाडी’ असे म्हणण्याची प्रथा आहे.
डोगरीवर संस्कृतोद्भव बोलींसह यवन, गुर्जर, तुर्क, मुघल, आणि खासा यांच्या बोलींचाही प्रभाव पडलेला दिसतो. डोगरीचा ‘डुग्गर’ या नावाने उल्लेख १३१७ मध्ये अमीर खुसरोने केलेल्या भारतीय भाषांच्या यादीत सापडतो. त्यानंतर १८१६ मध्ये रेव्ह. केरी आणि १८६७ मध्ये जॉन बीम्सने त्याचा उल्लेख केला. बीम्सने भारतीय जर्मन कुलाच्या आर्य शाखेच्या ११ भाषांमध्ये त्याचा उल्लेख केला आहे. डोगरीची स्वतःची आगळीवेगळी लिपी आहे. तिला ‘टाकरी’ म्हणतात. त्यातून नंतर शारदा आणि गुरुमुखी लिपी विकसित झाल्या. ग्रियर्सने आपल्या ‘लिंग्विस्टिक सर्व्हे ऑफ इंडिया’मध्ये डुग्गर प्रदेशातील सतर बोलींत कंडयाली, कांगरी, भटियाली इत्यादींसह डोगरीचाही उल्लेख केला आहे. डोगरी आता टाकरी लिपीत न लिहिता देवनागरी आणि फारसी लिपीत लिहिली जाते. तथापि डोगरीच्या उच्चाराच्या काही विलक्षणता दर्शवण्यात टाकरी अधिक कार्यक्षम दिसते.
डोगरी साहित्य मौखिक तसेच लिखित स्वरूपात आढळते. तिचे लोकसाहित्य समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण आहे. त्याची दीर्घ परंपरा आहे, तर तिचे लिखित साहित्य अद्याप विकसनशील आहे. डोगरी लोकसाहित्यात तेथील जनसमाज तसेच निसर्गाची वास्तविक प्रतिमा पाहायला मिळते. त्यात असंख्य गाणी, हजारो लोककथा, शेकडो रासडे आणि लोकक्ती आहेत. हे साहित्य संकलित करण्याचे कार्य डॉ. ब्राऊन, श्रीमती नॉर्सियो मैडा यांसारख्या परदेशी व्यक्तींसह जम्मू-काश्मीर तसेच हिमाचल प्रदेशातील सरकारी तसेच इतर सांस्कृतिक-शैक्षणिक संस्थांद्वारे केले गेले आहे. तथापि या कार्यात डोगरी लोकगीतांचा पहिला मुद्रित संग्रह तर १९४० मध्ये ‘जागो डुग्गर’ नावाने मिळाला.
डोगरी लोकसाहित्यात जसे लोकगीतांचे तसेच लोककथांचे प्रमाण आणि आकर्षण विशेष आहे. डोगरी लोककथांमध्ये राजरजवाड्यांचे वस्तुसविशेष पाहायला मिळते. त्यात देव-देवता, पुराणप्रसिद्ध कथा, संतचरित्रे, वीरकथा इत्यादींचे निरूपण आहे. त्यात वास्तविक समाजदर्शनासह व्यंगविनोदाचे तत्त्वही आहेत. डोगरीची कथनात्मक लोककविता , रासडे साहित्य महत्त्वाचे आहे. कांगऱ्याची जयाळा भगवती, जम्मूची महामाया, रामनगरची मनसादेवी इत्यादींबद्दल ‘भेटा’ प्रकारचे रासडे; बावा जिट्टो, दत्त रणु, राजा बाहू रुल इत्यादींबद्दल ‘कारक’ प्रकारचे तसेच गग्गा, राजा गोपीचंद, मीरदास चौहान, राजा भर्तृहरी इत्यादींचे ‘बार’ प्रकारचे रासडे मिळतात. हे डोगरी बार गाणारे ‘दरेसस’, ‘गार्डी’ आणि ‘जोगी’ नावाने ओळखले जातात.
डोगरी लोकगीतांमध्ये बिहाई (विवाहगीत), लोरी (हलरडे), थाल, नरेन्ते (नवरात्रीगीत), गोपाळकृष्णाची लीलागान सादर करणारी गूजरी तसेच देवदेवतांच्या आरत्यांचे प्रकार मिळतात. तसेच डोगरीमध्ये हिंदी भजनांसारखे बिसनपता आणि छिंजान, रित्तदी तसेच ढोलरुंसारखी ऋतूंना अनुसरून गायली जाणारी गाणी; बारान माह (बारमासा) याव्यतिरिक्त होळी, लोहरी, झिरी, चैत्र चौदस तसेच हरिपूरच्या आणि फुल्लुच्या दसऱ्याच्या मेळ्यांशी संबंधित उत्सवगीते मिळतात. पेरणी-लणी इत्यादी प्रसंगी गायली जाणारी स्वाडी नावाची गाणी, छपरुं छाताळी गायली जाणारी गारलोड्डी आणि लाकडे आणताना गायली जाणारी लाड्डी नावाची गाणीही उल्लेखनीय आहेत. या गाण्यांसह कूड, फूमनी आणि भांगडा यांसारखी नृत्येही जोडलेली आहेत. लग्नाच्या वेळी मुलीच्या बाजूने ‘सहाग’ तर मुलाच्या बाजूने ‘घोडी’ गायली जाते. लग्नात ‘बोली’, ‘सिहानी’ आणि ‘छंद’ देखील गायली जाते. डोगरी जीवन, कुटुंबजीवन आणि प्रेमजीवनाचे चित्रणही त्यात आहे. गड्डी, सज्जन आणि सजनी, गोरी, अलबेलु, कुञ्जु आणि चियांचलो, बंजार, छाम्बी आणि राजा अमिचंद, पान्नो गूजरी आणि गुलराचे राजा, गंगी, लाछी, पृथिसंग आणि इंद्रदेवी, गिल्मु आणि भागु इत्यादींची प्रेमगीते डुग्गरमध्ये ठिकठिकाणी गायली जातात. या लोकगीतांमध्ये सध्याच्या जीवनाच्या छटा देखील प्रतिबिंबित होतात. या संदर्भात डोगरी लोकसाहित्याची समृद्धी सादर करणारे ‘डोगरी लोककथा’, ‘इक हां राजा’ (लोककथा), ‘खारे मिठे अत्तरू’ (लोकगीत), ‘नमिर्या पोंगरो’ (धर्मस्थळांच्या कथा), ‘अमर बलिदान’ (लोककाव्यात्मक गाथांचे गद्यरूप) तसेच डॉ. करणसिंह-संपादित ‘सनशाइन अँड शॅडो’ (लोकगीत) असे ग्रंथ उल्लेखनीय आहेत.
डोगरीमध्ये म्हणी-रुढिप्रयोग-लोकक्तींची समृद्धी उल्लेखनीय आहे. त्यात डोगरी भाषेचे अभिव्यक्तीशक्ती प्रकट होते. डोगरी लिखाणाचे जुने नमुने मंदिरांचे शिलालेख, ताम्रपट, राजांची प्रशस्ति तसेच त्यांची वंशावळे, दस्तावेज, सनद, करारनामे, पत्रे आणि काही पाद्र्यांचे प्रचार साहित्य यातून मिळतात.
