कार्लसन, अर्व्हिड : (२५ जानेवारी १९२३ — २९ जून २०१८). स्वीडिश चेतामानस औषधशास्त्रज्ञ (Neuro-pharmacologist). मेंदूतील डोपामीन या महत्त्वाच्या चेतापारेषक म्हणून स्थापित करणाऱ्या संशोधनामुळे त्यांना २००० मधील शरीरक्रियाशास्त्र किंवा वैद्यक या विषयातील नोबेल पारितोषिक पॉल ग्रीनगार्ड (Paul Greeengard) आणि एरिक कँडेल(Eric Kandel) यांच्या समवेत विभागून देण्यात आले. त्यांच्या या शोधामुळे पार्किनसन आजारावर उपचार करण्यास मदत झाली.
कार्लसन यांचा जन्म स्वीडनमधील उपसाला (Uppsala) येथे झाला. त्यांनी वैद्यकशास्त्राची निवड करून सुरुवातीला लंडमध्ये (Lund) अभ्यासाला सुरुवात केली (१९४१). पुढे त्यांनी नाझी छावणीमध्ये कैद्यांच्या तपासणी मोहिमेत भाग घेतला (१९४४). त्यानंतर त्यांनी औषधविज्ञानशास्त्रात एम.डी. आणि पीएच.डी. मिळविली (१९५१) आणि लंड विद्यापीठातच ते सहयोगी प्राध्यापक पदावर रुजू झाले. त्यांनी बर्नार्ड बेरिल ब्रॉडी (Bernard Beryl Brodie) यांच्यासमवेत नॅशनल हार्ट इन्स्टिट्यूट, मेरीलँड (अमेरिका) येथे संशोधन साहाय्यक म्हणून पाच महिन्यांकरिता कार्य केले. येथे त्यांनी मानसऔषधशास्त्र (Pschycopharmacology) म्हणजेच औषधांचे शरीरासोबत होणारी प्रक्रिया आणि मनावर होणारे परिणाम यावर लक्ष केंद्रीत केले. नंतर १९५९ मध्ये ते गॉथेनबर्ग विद्यापीठात प्राध्यापक झाले.
कॅथेरीन माँटेग्यू (Katherine Montagu) यांनी मानवी मेंदूमध्ये डोपामीन नावाचे रसायन असल्याचे निदर्शनास आणले (१९५७). त्याच वर्षी कार्लसन यांनीही डोपामीन फक्त नॉरएपिनेफ्रिनचे पूर्वद्रव्य (Precursor) नसून मेंदूमधील एक चेतापारेषक रसायन (Neurotransmitter) आहे, हे सिद्ध केले. त्यांनी मेंदूमधील डोपामीनचे प्रमाण मोजण्याची पद्धत शोधून काढली. शरीराच्या हालचालींमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावणाऱ्या मेंदूच्या अधोमस्तिष्क गुच्छिका (Basal ganglia) या भागात डोपामीनचे प्रमाण अधिक असल्याचे त्यांना आढळून आले. नंतर त्यांनी रेसर्पिन हे औषध प्राण्यांना देऊन सिद्ध केले की, या औषधाने डोपामीनचे प्रमाण कमी होते आणि प्राण्यांचे हालचालींवरचे नियंत्रण नष्ट होते. हे परिणाम आणि पार्किनसन आजाराची लक्षणे यांमध्ये साम्य होते. या प्राण्यांना एल-डोपा (डोपामीनचे पूर्वद्रव्य) हे रसायन देऊन कार्लसन यांनी या लक्षणांचे उपशमन केले. या शोधाच्या आधारे अन्य वैद्यकीय तज्ञांनी सुद्धा पार्किनसन आजाराच्या रुग्णांमध्ये एल-डोपाचा वापर केला आणि रोगाच्या प्रारंभिक टप्प्यामध्ये हे औषध परिणामकारक असल्याचे सिद्ध झाले. पार्किनसन आजाराच्या उपचारांमध्ये एल-डोपा प्राधान्याने वापरले जात आहे.
कार्लसन यांनी अस्त्रा-एबी (अस्त्रा झेनेका) या औषधकंपनीच्या सहयोगाने प्रथमच झिमलीडीन या औषधाची निर्मिती केली. झिमलीडीन हे सेरोटोनिन वेचक पुनर्ग्रहण निरोधक (Selective Serotonin Reuptake Inhibitor, SSRI) आहे. या औषधामुळे काही रुग्णांमध्ये गियान बरे संलक्षण (Guillian Barre Syndrome) हा चेतासंस्थेशी निगडित दुष्परिणाम दिसून आल्याने हे उत्पादन बाजारातून काढून घ्यावे लागले. परंतु कार्लसन यांचे हे संशोधन सध्या मोठ्या प्रमाणात वापरल्या जाणाऱ्या फ्लुओक्झेटीन या औषधाच्या निर्मितीसाठी मार्गदर्शक ठरले. वयाच्या नव्वदाव्या वर्षी सुद्धा कार्लसन एक सक्रिय संशोधक आणि वक्ते होते. आपली कन्या लेना यांच्यासोबत त्यांनी ओएसयू ६१६२ या डोपामीन स्थिरीकारकावर काम केले. हे रसायन अर्धांगवायू या आजारातील थकव्यावर परिणामकारक आहे.
कार्लसन यांना वुल्फ प्राइझ इन मेडिसिन (इस्रायल), जपान प्राइझ, फेल्ट्रीनेली प्राइझ (इटली) या पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. तसेच रॉयल स्वीडिश ॲकॅडमी ऑफ सायन्स या संस्थेचे सदस्य म्हणून त्यांची निवड करण्यात आली होती (१९७५).
कार्लसन यांचे गॉथेनबर्ग (स्वीडन) येथे निधन झाले.
कळीचे शब्द : . पार्किन्सन आजार, एल डोपा औषध
संदर्भ :
समीक्षक : अनिल गांधी
