पाटील, लीलाताई (Patil, Lilatai) ꞉ (२८ मे १९२७ – १५ जून २०२०). प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ. लिलाताईंचा जन्म पुणे येथे झाला. प्रसिद्ध लेखक व कादंबरीकार ना. सी. फडके यांच्या
त्या कन्या. प्राथमिक शिक्षण घेत असताना त्यांनी राष्ट्र सेवा दल आणि १९४२ च्या ‘चले जाव’ या स्वातंत्र्य लढ्यात सहभाग घेतला. त्यांनी इ. स. १९४५ मध्ये कला शाखेत पदवी संपादन केली आणि इ. स. १९४९ मध्ये शिक्षकाची नोकरी केली. नोकरी करतच त्यांनी शिक्षणशास्त्र या विषयात बी. एड. ही पदवी प्रथम श्रेणीत मिळविली (१९५१). नंतर १९५६ मध्ये त्यांनी कोल्हापूर येथे शासकीय अध्यापक विद्यालयात नोकरी केली. आपल्या नोकरी कालावधीमध्ये कोल्हापूर, अकोला, अमरावती, पुणे, रत्नागिरी येथील शासकीय अध्यापक महाविद्यालयांत प्राचार्य म्हणून त्यांनी महत्त्वपूर्ण कार्य केले. शेवटी शिक्षण सहसंचालक या महत्त्वपूर्ण पदावरून त्या सेवानिवृत्त झाल्या (१९८५).
लीलाताई या प्रयोगशील शिक्षणपद्धतीच्या पुरस्कर्त्या होत्या. त्यामुंळे त्यांनी सेवानिवृत्तीनंतर कोल्हापूर येथे ‘सृजन आनंद विद्यालय’ व ‘सृजन आनंद शिक्षण केंद्र’ या शैक्षणिक संस्था स्थापन केल्या. याला राज्यभर प्रसिद्धी मिळून त्यांना आनंददायी व सर्जनशील शिक्षणाच्या प्रणेत्या म्हटले गेले. त्यांनी शिक्षक, प्रशासक, शिक्षणविषयक मुलभूत चिंतक म्हणून केलेले काम समाजासाठी मार्गदर्शक ठरले. त्या कोणतेही कार्य नियोजनबद्ध करायच्या. त्या अध्यापन कार्य करताना कृतिशील, आनंददायी उपक्रम राबवीत असत. मुलांना बोलते करणे; जास्तित जास्त प्रश्न विचारायला वाव देणे; मुलांच्या कल्पना, आविष्काराला प्रोत्साहन देणे इत्यादी त्यांच्या शिक्षणाची पद्धत होती. विद्यार्थ्यांना चार भिंतीच्या आत शिक्षण मिळते; पण भिंतीच्या बाहेर जाऊन प्रत्यक्ष अनुभवातून दिलेले शिक्षण कायमस्वरूपी स्मरणात राहते आणि त्याचा उपयोग दैनदिन जीवनात करता येतो, यांवर त्यांचा गाढा विश्वास होता. यासाठी शाळेतील मुलांना त्या विविध कामांच्या ठिकाणी नेत व प्रत्यक्ष ते काम कसे चालते हे विद्यार्थ्यांना अनुभवायला लावत. एवढेच नव्हे, तर त्यांनी विद्यार्थ्यांसह स्मशानात प्रत्यक्ष भेट देऊन चिता कशी जळते, हे दाखविले. यातून विद्यार्थ्यांमधील भूत-प्रेत या काल्पनिक गोष्टींबाबतची भिती दूर झाली. पाणी विषयावर अध्यापन करताना त्यांनी विद्यार्थ्यांना पाणी कोठून येते? पाणी तयार कसे होते? पाण्याचा वापर आपण कसा करतो? पाणी गळती कशी होते? सांडपाणी कसे तयार होते? सांडपाण्याचे काय होते? इत्यादी बाबींवर विद्यार्थ्यांमध्ये उत्सुकता निर्माण केली. त्यामुळे विद्यार्थ्यी प्रत्यक्ष काही कुटुंबात जाऊन सर्वेक्षण करत. या व अशा विविध प्रयोगांतून मुलांमध्ये अनेक कौशल्ये व पर्यावरण संवर्धनासारखे अनेक संस्कार सहजपणे बिंबविले जात. साध्या साध्या प्रयोगांतून त्यांनी मुलांच्या जगण्याला आकार देण्याचा प्रयत्न केला.
लीलाताईंनी आपल्या शाळेतील सर, मॅडम ही विशेषणे हद्दपार करून दादा, ताई ही बिरुदे शिक्षकांना लावून शिक्षक व विद्यार्थ्यांमधील नाते जिव्हाळ्याचे बनविले. त्यांनी जातीभेद व वर्णभेद न पाळता माणुसकी जपली. विद्यार्थ्यांना एखाद्या शब्दाचा अर्थ समजला नाही, तर त्या शब्दाचा व्यवस्थित उलगडा करण्यासाठी त्या विद्यार्थ्यांना संबंधित ठिकाणी घेऊन जात किंवा त्या शब्दासंबंधित जाणकाराला आपल्या शाळेत बोलवायच्या. उदा., ‘कमावणे’ या शब्दाचा नवीन अर्थ समजावून देण्यासाठी त्यांनी चप्पल शिवणाऱ्या चर्मकाराला बोलावून ‘कातडे कमावण्याच्या’ प्रक्रियेची माहिती दिली. ज्यांना पक्का निवारा नाही, अशा माणसांच्या वस्तीत विद्यार्थ्यांना नेत. गरीब मुलांना गरिबीची जाणीव होऊ नये म्हणून शाळेच्या स्नेहसंमेलनात फक्त कागदी मुखवटे लावून गणवेशातच कार्यक्रम सादर करत. सर्व मुलांचा वाढदिवस एकाच दिवशी साजरा करण्याची पद्धत त्यांनी सुरू केली. विविध क्षेत्रांतील जाणत्या लोकांशी संवाद साधत, नवनव्या गोष्टी शिकत आणि शिकवित राहिल्या. असे अनेक प्रयोग करून नाविन्यपूर्ण अध्ययन–अध्यापन प्रक्रिया राबवून शिक्षणासंदर्भात सातत्याने वेगवेगळ्या माध्यमांतून लिहित राहिल्या.
लिलाताईंचा भर विद्यार्थ्यांपेक्षा शिक्षकांचा स्वाध्याय अधिक असावा, यावर होता. त्यांची गुणग्राहकता सदैव अनुकरणीय होती. पदोपदी नवीन शिकायची त्यांची तयारी होती. मुलांच्या गृहपाठाच्या वह्यांत त्या विद्यार्थ्यांचे बालपण शोधत. मुलांना भरपूर देता यावे म्हणून त्या भरपूर वाचन करीत. मराठी भाषेबरोबर हिंदी, इंग्रजी या भाषांचीसुद्धा त्यांना चांगली जाण होती. शिक्षकांनी सदैव कान, डोळे, मन, हृदय, बुद्धी ही सर्व इंद्रिये उघडी ठेवावीत, असे त्यांना वाटत. समाजामध्ये माणुसकी जपणारा विद्यार्थी घडविणारा शिक्षक घडविण्यावर त्यांचा भर होता आणि त्यांनी तसे घडविलेही. उदा., सुचिता पडळकर, निमाताई पोतनीस, रोहिणी संत, नितू बावडेकर, विदुला स्वामी इत्यादी. लीलाताईंच्या ध्यासातून ‘फुलोरा’, ‘सुसंस्कार’, ‘टुलिप’ यांसांरख्या शाळा विकसित झाल्या.
लीलाताईंच्या मनात समाजाच्या विविध उपेक्षित वर्गसमूहांबद्दल अकृत्रिम आस्था होती. आपल्या ‘सृजन’ला त्यांनी ‘चेतना’, ‘हेल्पर्स’, ‘बालकल्याण संकुल’, ‘अक्षरा नंद’, ‘मिळून साऱ्या जणी’, ‘नारीमंच’ इत्यादींशी जोडले होते. ‘मी नि माझं’ असं एकलकोंडं सामाजिक काम करण्याला त्यांचा एकप्रकारे विरोधच असायचा. ‘स्वयंसिद्धा’, ‘बालमंदिर’ या सर्वांशी त्या जुळून राहायच्या.
लीलाताईंना डॉ. गोवर्धनदास पारिख पुरस्कार (१९९१), महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्थेचा बाया कर्वे पुरस्कार (२००१), कोरगावकर ट्रस्ट, महाराष्ट्र फाउंडेशन इत्यादी संस्थांकडून त्यांना पुरस्कारांनी गौरविण्यात आले. त्या शेवटच्या क्षणापर्यंत सक्रिय राहून कायम नवनव्या गोष्टी शिकत आणि शिकवित राहिल्या.
लिलाताईंच्या काही पुस्तकांची उत्कृष्ट ग्रंथ म्हणून शिवाजी विद्यापीठातर्फे निवड झाली होती. त्यांच्या एका पुस्तकाला १९८८ मध्ये महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचा पुरस्कार मिळाला. शिक्षणपद्धती सुधारणांसाठी त्यांनी अनेक पुस्तकांचे आणि शोध निबंधांचे लिखाण केले. त्यांच्या शोधनिबंधांनाही राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला. लिलाताईंनी बी. एड व एम. एड या अभ्यासक्रमांसाठी तसेच विशेषत꞉ बालकांसाठी पुढील पुस्तकांचे लेखन केले आहे ꞉ अर्थपूर्ण आनंदशिक्षणासाठी… मुंबई; ऐलमा पैलमा शिक्षण देवा, मुंबई; परिवर्तनशील शिक्षण, मुंबई, २०१८; प्रवास ध्यासाचा… आनंद सृजनाचा, मुंबई, २०१८; बालहक्क ꞉ मुलंच जेव्हा बोलू लागतात, मुंबई, २०१८; मुलींचे शिक्षण, छत्रपती संभाजीनगर, २०१९; लिहणं मुलांचं ꞉ शिकवणं शिक्षकांचं, मुंबई, २०१२; शिक्षण घेता-देता, मुंबई, २०१८; शिक्षणातील ओॲसीस, मुंबई, २०१२; शिक्षणातील लावण्य, मुंबई, २०१८ इत्यादी.
लीलाताई यांचे कोल्हापूर येथे अल्पशा आजाने निधन झाले.
संदर्भ ꞉ लवटे, सुनीलकुमार, मुलांना प्रश्नोपनिषद बनवणाऱ्या लीलाताई, साधना प्रकाशन, २०२०.
समीक्षक ꞉ कविता साळुंके
