जीवनसत्त्व ब-समूह (B Complex Vitamins)

प्रत्येक सजीवाची वाढ व जोपासना जीवनसत्त्वांवर अवलंबून असते. ब-समूह जीवनसत्त्वांचा समावेश जलविद्राव्य जीवनसत्त्वांमध्ये होतो. ब-समूह जीवनसत्त्वे ऊर्जानिर्मितीसंबंधी (Energy releasing) आणि रक्तवृद्धीसंबंधी (Haematopoietic) अशा दोन प्रकारात विभागली जातात. ऊर्जानिर्मिती प्रकारातील ब-समूह जीवनसत्त्वे सहा आहेत – ब_१ (Thiamine), ब_२ (Riboflavin), ब_३ (Niacin), ब_५ (Pantothenic acid), ब_६ (Pyridoxine) आणि ब_७ (Biotin). रक्तवृद्धी प्रकारातील ब-समूह जीवनसत्त्वे दोन आहेत – ब_९ (Folic acid) आणि ब_१२ (Cobalamin).

पाण्यात विरघळणारी जीवनसत्त्वे शरीरात साठवली जात नाहीत, त्यामुळे ती आहारातून सतत घेणे आवश्यक असते. ही जीवनसत्त्वे सहविकरे (Coenzymes) म्हणून कार्य करतात. विविध जैवरासायनिक क्रियांमध्ये त्यांचा सहभाग असतो.

(१) जीवनसत्त्व ब_१ (थायमिन) : याचे रेणुसूत्र C₁₂H₁₇N₄OS⁺ असे आहे. थायमिन हा रंगहीन स्फटिकीय घन पदार्थ असून त्याचा विद्राव अम्‍लधर्मी असतो. अम्‍लधर्मी विद्रावात थायमिनचे गुणधर्म टिकून राहतात, तर क्षारधर्मी विद्रावात त्याचे गुणधर्म हळूहळू नाश पावतात. दाबपात्रात (प्रेशर कुकरमध्ये) शिजविलेल्या अन्नातील थायमिनची क्रियाशीलता बरीच कमी होते. थायमिनच्या बऱ्याच अनुजातांत (मूळ पदार्थापासून तयार करण्यात आलेल्या दुसऱ्या पदार्थात) ब_१ जीवनसत्त्वाचे गुणधर्म आढळतात. नैसर्गिक तसेच संश्लेषित थायमिनमध्ये पिरिमिडीन व थायाझोल हे घटक असतात.

कार्य : पेशींतील कार्बोहायड्रेटाच्या चयापचयाकरिता थायमिन आवश्यक असते. थायमिन व फॉस्फोरिक अम्‍लाचे दोन रेणू मिळून तयार होणाऱ्या थायमिन पायरोफॉस्फेट (TPP) किंवा डायफॉस्फोथायमिन (DPT) यांना को-कार्बॉक्सिलेज को-एंझाइम असे म्हणतात. हे सहविकर पायरूव्हिक अम्‍ल, आल्फा कीटो ग्‍लुटारिक अम्‍ल, ऑक्झॅलोसक्सिनिक अम्ल इत्यादींच्या कार्बॉक्सिल निरासाकरिता (कार्बॉक्सिल गट काढून टाकण्याकरिता) आवश्यक असते. थायमिनच्या अभावी कार्बोहायड्रेट चयापचयामधील लॅक्टिक अम्‍ल, पायरूव्हिक अम्‍ल यांसारखे मध्यस्थ पदार्थ रक्तरसात साचू लागतात. याव्यतिरिक्त तंत्रिका कार्यातही थायमिन आवश्यक असते.

त्रुटीजन्य विकार : जगातील ज्या भागात तांदूळ हा मुख्य अन्नघटक आहे त्या भागात थायमिन त्रुटिजन्य विकृती अधिक आढळतात. थायमिनच्या अभावामुळे मानवामध्ये बेरीबेरी हा विकार होतो. या विकारात भूक मंदावणे, आळस येणे, पायात जडपणा व अशक्तपणा येणे, पायावर सूज येणे ही प्राथमिक लक्षणे दिसून येतात. तसेच अतिमद्यपानामुळे थायमिनचे अन्ननलिकेमधील शोषणाचे प्रमाण कमी होऊन वृक्कामधून थायमिन उत्सर्जित होते.

(२) जीवनसत्त्व ब_२ (रिबोफ्लाविन) : याचे रेणुसूत्र C₁₇H₂₀N₄O₆ असे आहे. हा पिवळसर नारिंगी रंगाचा स्फटिकीय पदार्थ असून तो पाण्यात अल्प प्रमाणात विरघळतो.

कार्य : रिबोफ्लाविन हे कार्बोहायड्रेटांच्या ऑक्सिडीभवनाकरिता लागणाऱ्या फ्लाविन मोनोन्यूक्लिओटाइट (FMN) तसेच फ्लाविन ॲडेनीन डायन्यूक्लिओटाइड (FAD) या सहविकराचा एक भाग असते. ही सहविकरे ऑक्सिडीभवन व क्षपण विक्रीयांमध्ये भाग घेतात. या विक्रीया पेशीतील श्वसन, पेशींची वाढ आणि इजा झालेल्या ऊतींच्या पुनर्रचनेकरिता आवश्यक असतात. त्याचप्रमाणे दृष्टी व त्वचेचे आरोग्य राखण्यासाठी रिबोफ्लाविन आवश्यक असते.

त्रुटीजन्य विकार : मानवामध्ये रिबोफ्लाविनाच्या कमतरतेमुळे तोंडाच्या कडांना चिरा पडणे, जिभेचा दाह होणे व ती लाल दिसणे, डोळ्यांची जळजळ होणे, तसेच नाक, डोळे व कान यांच्या भोवताली असलेल्या त्वचेला दाहयुक्त सूज येणे किंवा त्वचारोग होणे इ. लक्षणे दिसून येतात.

(३) जीवनसत्व ब_३ (निॲसीन) : याला निकोटिनिक अम्ल किंवा पिरिडीन-३-कार्बॉक्सिलिक अम्ल असेही म्हणतात. हे जीवनसत्त्व पेलाग्रा प्रतिबंधक घटक म्हणूनही ओळखले जाते. याचे रेणवीय सूत्र C₆H₅NO₂ असे आहे. निॲसीन हा पांढऱ्या रंगाचा सुईच्या आकाराचे स्फटिक असलेला पदार्थ असून पाण्यामध्ये तो १% विरघळतो. क्षार, अल्कोहॉल आणि ग्लिसरीन यांत तो सहज विरघळतो. याची चव आंबट असून त्याला वास नसतो. नेहमीच्या अन्न शिजविण्याच्या पद्धतीमुळे त्याचा नाश होत नाही. हवा, क्षार व प्रकाश यांचा त्यावर परिणाम होत नाही.

कार्य : निॲसीन अमाइड स्वरूपात सहविकरांचा घटक असते. निकोटिनामाइड ॲडेनीन डायन्यूक्लिओटाइड (NAD), निकोटिनामाइड ॲडेनीन डायन्यूक्लिओटाइड फॉस्फेट (NADP) आणि निकोटिनामाइड–ॲडेनीन डायन्यूक्लिओटाइड फॉस्फेट हायड्रोजन (NADPH) यांमध्ये निकोटिनामाइड असते. उत्तम प्रतीच्या प्रथिनांमध्ये ट्रिप्टोफेन असते आणि त्यापासून रूपांतरणाने निकोटिनामाइड तयार होते. मक्यातील प्रथिनामध्ये ट्रिप्टोफेन अजिबात नसते. त्यामुळे मका हे प्रमुख अन्नघटक असणाऱ्या प्रदेशांत निॲसीन त्रुटिजन्य रोग आढळतात.

अनेक ऑक्सिडीकरण-क्षपणक क्रिया (Oxidoreductases) विकरे व सहविकरे (NAD, NADP) यांवर अवलंबून असतात. ही सहविकरे कार्बोदके, मेदाम्ले व प्रथिन चयापचयात भाग घेतात. तसेच अनेक जैवरासायनिक क्रियांसाठी NADPH आवश्यक असते. शरीरातील कर्बोदके, मेद आणि मद्य यांचे ऊर्जेत रूपांतर करण्यास निॲसीन आवश्यक असते. त्वचेचे आरोग्य राखणे, चेतासंस्था आणि पचन संस्था कार्यक्षम राखणे, कोलेस्टेरॉलची पातळी कमी करणे यासाठी निॲसीन जीवनसत्त्वाची मदत होते. रक्तात मेदाम्लांचे आधिक्य असल्यास (Hyperlipidemia) त्यावर उपचार म्हणून निॲसीन वापरले जाते.

त्रुटीजन्य विकार : ब_३ जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेमुळे त्वचारोग, अतिसार आणि स्मृतिभ्रंश होतो. अधिक मद्यसेवन करणाऱ्या तसेच आहारात केवळ मका असलेल्या व्यक्तींना याच्या तीव्र कमतरतेमुळे वल्कचर्म (पेलाग्रा) आजार होण्याची शक्यता असते. या आजारामध्ये रुग्णाचा मृत्यू देखील होऊ शकतो. शरीरात या जीवनसत्त्वाचे प्रमाण अधिक झाल्यास त्वचेचा दाह होणे, यकृताचे कार्य बिघडणे इ. लक्षणे दिसतात.

(४) जीवनसत्त्व ब_५ (पँटोथिनिक अम्ल) : हे जीवनसत्त्व १-हायड्रॉक्सि-२, २-डायमिथिल-ब्युटिरिल-बीटा ॲलॅनीन या नावानेही ओळखले जाते. याचे रेणवीय सूत्र C₉H₁₇NO₅ असे असून हे निसर्गात सर्व खाद्यपदार्थांत आढळते. हे अम्‍ल पिवळ्या रंगाचे दाट तेल असून पाणी व एथिल ॲसिटेट यांत ते विरघळते. परंतु, बेंझीन आणि क्लोरोफॉर्म यांत विरघळत नाही. पँटोथिनिक अम्‍लात अम्‍लीय व क्षारकीय (अम्‍लाशी विक्रिया झाल्यास लवण देण्याचा बेसिक) गुणधर्म आढळतात.

कार्य : पँटोथिनिक अम्‍ल हे सहविकर-अ (Coenzyme A; CoA) याचा घटक आहे. हे सहविकर शरीरातील ॲसिटिलीकरण विक्रियेत व ॲसिटिलकोलीन, स्टेरॉइड हॉर्मोने, कोलेस्टेरॉल, वसाम्‍ले आणि काही ॲमिनो अम्‍ले यांच्या निर्मितीत तसेच ट्रायकार्बॉक्सिलिक अम्‍ल चक्रातील ॲसिटोॲसिटेट व सायट्रेट या घटकांच्या संश्लेषणातही भाग घेते. वसा, कार्बोहायड्रेटे व इतर अनेक पदार्थांच्या चयापचय क्रियांमध्ये हे सहविकर क्रियाशील असते. अन्नमार्गात या अम्‍लाचे सहज शोषण होते. घाम, मूत्र व दूध यांच्यावाटे त्याचे उत्सर्जन होते. सर्वसाधारणत: ते यकृत, मूत्रपिंड व प्लीहा यांत जास्त प्रमाणात आढळते. रक्तात ते प्रत्येक मिलिलिटरमध्ये ३·७–४० मायक्रोग्रॅम इतके असते.

क्‍लॉस्ट्रिडियम टेटॅनी (Clostridium tetani), स्ट्रेप्टोकॉकस हीमोलिटिकस (Streptococcus hemolyticus), डिप्लोकॉकस न्यूमोनी (Diplococcus pneumoniae), पाश्चुरेला (Pasteurella), ब्रुसेला (Brucella) इ. जातींच्या सूक्ष्मजंतूंच्या वाढीस हे अम्‍ल आवश्यक असते. एश्चेरिकिया कोलाय (Escherichia coli) यासारखे सूक्ष्मजंतू हे अम्‍ल बीटा-ॲलॅनिनापासून तयार करतात.

त्रुटिजन्य विकार : पशू व पक्षी यांमधील या अम्‍लाचे त्रुटिजन्य रोग निरनिराळ्या प्रकारांचे असतात. उंदरांच्या पिलांची वाढ खुंटते. त्यांच्या जननक्षमतेवर परिणाम होतो. गरोदरपणात या अम्‍लाच्या त्रुटीमुळे उंदरांच्या निपजणाऱ्या पिलांना डोळे नसतात, मज्जासंस्था सदोष असते आणि त्यांचे केस पांढरे होतात. कोंबडीच्या पिलांची वाढ खुंटते, भूक मंदावते व त्वचारोग होतात.

या अम्‍लाची मानवामधील त्रुटी फक्त प्रायोगिक स्वरूपाची आहे. मानवाच्या आतड्यात असणाऱ्या एश्वेरिकिया कोलाय  या सूक्ष्मजंतूंकडून पुरेसे पँटोथिनिक अम्‍ल तयार होते. तसेच ते बऱ्याच खाद्यपदार्थांतून उपलब्ध असल्याने सामान्यत: मानवात याची त्रुटी आढळत नाही. परंतु, अतिमद्यपान करणाऱ्या व्यक्तीमध्ये याच्या कमतरतेमुळे हातापायांची आग होते. तसेच अशक्तपणा, त्वचारोग, यकृत पेशींचा आकार बिघडणे ही लक्षणे दिसतात.

(५) जीवनसत्त्व ब_६ (पिरिडॉक्सीन) : पिरिडॉक्सल (C₈H₉NO₃), पिरिडॉक्सामीन (C₈H₁₀NO₂NH₂) व पिरिडॉक्सीन (C₈H₁₁NO₃) या तिन्ही पदार्थांच्या गटास ब६ जीवनसत्त्व म्हणजेच पिरिडॉक्सीन असे संबोधले जाते. पिरिडॉक्सिनाचे स्फटिक रंगहीन असून त्याचा वितळबिंदू १६०^० से. आहे. पाणी व अल्कोहॉल यांमध्ये ते विद्राव्य असून उष्णता व क्षार (अम्लाशी विक्रिया झाल्यास लवणे देणारे पदार्थ) यांचा त्यावर परिणाम होत नाही. परंतु, जंबुपार किरणांचा त्याच्यावर परिणाम होतो. जीवनसत्त्व ब_६चे सहविकर पिरिडॉक्सल फॉस्फेट (PLP) हे सक्रिय रूप आहे. पिरिडॉक्सीन हा मानवी अन्नातील एक आवश्यक पोषण घटक असून मानवी शरीरात सर्वसाधारणपणे आठ आठवडे पुरेल एवढा या जीवनसत्त्वाचा साठा असतो. पचनमार्गातून त्याचे जलद अवशोषण होते. ऊतकांत व यकृतात ते साठविले जाते.

कार्य : अमिनो अम्ल, प्रथिने आणि कर्बोदके यांच्या चयापचय क्रियेमध्ये ब_६ जीवनसत्त्वाचा सहभाग असतो. तसेच तांबड्या रक्तपेशींची निर्मिती, मेंदूतील काही रासायनिक द्रव्य निर्मिती आणि हिमोग्लोबिन निर्मिती यांसाठी हे जीवनसत्त्व आवश्यक असते. गरोदरपणात मळमळ आणि उलट्यांवरील उपचारात ब६ उपयुक्त आहे.  तसेच महिलांमध्ये मासिकपाळी संलक्षण (सिंड्रोमवर) उपचारातही ते वापरले जाते.

त्रुटिजन्य विकार : या जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेमुळे चेता विकार, त्वचारोग आणि रक्तनिर्मितीत अडथळे निर्माण होतात.

(६) जीवनसत्त्व ब_७ (बायोटीन) : हे जीवनसत्त्व बायोटीन या नावाशिवाय सहविकर-आर, जीवनसत्त्व-एच किंवा जीवनसत्त्व-बीडब्ल्यू या नावांनीही ओळखले जाते. याचे रेणवीय सूत्र C₁₀H₁₆N₂O₃S असे आहे. बायोटीन पांढरे, सुईसारखे स्फटिकीय आकारात घनरूप असते. ते दुर्बल एकक्षारकीय अम्ल असून त्याचा वितळबिंदू २३२^० ते २३३^० से. आहे. गरम पाणी व विरल क्षारामध्ये ते विद्राव्य असून थंड पाणी, सौम्य अम्ल व एथॅनॉल यांत अल्प विद्राव्य व कार्बनी विद्रावकांत अविद्राव्य आहे. त्याचे सोडियम लवण पाण्यात सहज विरघळते. शुष्क व घन स्थितीत बायोटीन उष्णतारोधी असून प्रकाशात स्थिर राहते. अन्नपदार्थांतून सेवन केलेले बायोटीन जठरांत्र मार्गातून जलद गतीने अभिशोषले जाते.

अंड्यातील पांढऱ्या बलकामध्ये असेलला ॲव्हिडीन (Avidin) हा घटक बायोटीनचे लहान आतड्यात शोषण होऊ देत नाही. हा घटक बायोटीन विरोधी पदार्थ असून उकडलेल्या अंड्यात तो बऱ्याच प्रमाणात नष्ट होतो. ब_७ हे गंधकयुक्त जीवनसत्त्व आहे.

कार्य : बायोटीन अनेक विकरांशी संबंधित असलेल्या विक्रियांत भाग घेते. विशेषेकरून ते बायकार्बोनेट (HCO₃) आयनातील कार्बन डाय-ऑक्साइड बद्ध करून नंतर वसाम्ल (Fatty acid) संश्लेषणाकडे त्याचे समावेशन करते. काही ॲमिनो अम्लांच्या ॲमिनोनिरासात बायोटीन भाग घेते. शरीरातील मेद, प्रथिने व कर्बोदके यांच्या चयापचय प्रक्रियेमध्ये मदत करते. तसेच केस, त्वचा, नखे व मज्जासंस्था यांचे आरोग्य राखण्यास मदत करते.

त्रुटिजन्य विकार : बायोटीनच्या कमतरतेमुळे मानसिक विषण्णता, आळस, भूक न लागणे, त्वचारोग, केस गळणे, स्नायू वेदना इ. लक्षणे आढळून येतात.

(७) जीवनसत्त्व ब_९ (फॉलिक अम्ल) : हे जीवनसत्त्व फॉलॅसीन (Folacin), फोलेट (Folate), फॉलिसेट (Folicet), जीवनसत्त्व-एम या नावांनीही ओळखले जाते. याचे रेणवीय सूत्र C₁₉H₁₉N₇O₆ असे आहे. फॉलिक अम्ल हा पिवळा स्फटिकीय पदार्थ असून तो थंड पाण्यामध्ये ०·१% विरघळतो. अल्कोहॉलाच्या विरल विद्रावात तो विरघळतो. त्याचा वितळबिंदू २५०^० से. आहे. शरीरात हे जीवनसत्त्व तयार होत नाही, म्हणून आहारात ते आवश्यक आहे. नेहमीच्या अन्‍न शिजवण्याच्या पद्धतीमुळे अन्‍नातील मूळचे फॉलिक अम्ल बरेच कमी होते.

कार्य : सर्व प्राण्यांना फॉलिक अम्ल जीवनावश्यक आहे. फॉलिक अम्ल पेशीमधील न्यूक्लिइक अम्‍लाच्या संश्लेषणात भाग घेते. कर्बोदकांच्या चयापचय प्रक्रियेमधील हे महत्त्वाचे जीवनसत्त्व आहे. याच्यामुळे काही अमिनो अम्ले संश्लेषित होतात. प्युरिन व पिरिमिडिन न्यूक्लिओटायडे यांची निर्मिती फॉलिक अम्लामुळे होते.

फॉलिक अम्‍लाशिवाय जिवंत पेशींचे संपूर्ण विभाजन होत नाही. तांबड्या पेशीनिर्मितीसाठी हे आवश्यक असते. रक्तातील तांबड्या पेशी अस्थिमज्‍जेत तयार झाल्यानंतर त्यांची पूर्ण वाढ झाल्याशिवाय त्या आपले कार्य करू शकत नाहीत. या वाढीकरिता फॉलिक अम्ल सहविकर म्हणून कार्य करते. या जीवनसत्त्वामुळे गर्भावस्थेत अर्भकाच्या मज्जासंस्थेचा विकास, डीएनए संश्लेषण व पेशी विभाजन होते. स्त्रियांच्या आहारात पुरेसे फॉलिक अम्ल असणे आवश्यक असते. विशेषत: गरोदरपणात आणि गरोदरपणाच्या पहिल्या तीन महिन्यात पुरेसे फॉलिक अम्ल मिळणे अत्यंत आवश्यक असते. कारण याच्या कमतरतेमुळे बालकांमध्ये दुभंग मज्जारज्जू (Spina bifida) विकार होतो.

त्रुटिजन्य विकार : या जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेमुळे डीएनएच्या संश्लेषणात घट होते. तांबड्या पेशींच्या निर्मितीवर परिणाम होऊन त्या नाश पावतात व रक्तक्षय (Anemia) होतो. हायपरहोमोसिस्टीनिमिया (Hyperhomocysteinemia) या विकारात रक्तवाहिन्यांच्या अस्तरामध्ये अडथळे येऊन वाहिन्यांमध्ये रक्ताच्या गुठळ्या होतात. याच्या कमतरतेमुळे गर्भधारणेतही अडथळे निर्माण होतात. याशिवाय फॉलिक अम्ल व जीवनसत्त्व ब_१२ या दोन्हींच्या  कमतरतेमुळे कर्करोग होऊ शकतो.

फॉलिक अम्लाचे अधिक सेवन हे सामान्यपणे घातक ठरत नाही. परंतु, बरेच दिवस दरदिवशी १,००० मायक्रोग्रॅमहून अधिक फॉलिक अम्ल घेतल्यास कणकण, चिडचिड तसेच आतड्यांचे कार्य बिघडू शकते.

(८) जीवनसत्त्व ब_१२ (कोबालामीन) :  हे जीवनसत्त्व सायानोकोबालामीन (Cyanocobalamin) या नावानेही ओळखले जाते. याचे रेणवीय सूत्र C₆₃H₈₈CoN₁₄O₁₄P असे आहे. वर्णलेखीय पृथक्करण तंत्र वापरून हे जीवनसत्त्व शुद्ध स्वरूपात मिळवितात. या स्वरुपात ते तांबड्या रंगाचा सुईच्या आकारचा स्फटिकीय पदार्थ असून त्याची जैव क्रियाशीलता या विशिष्ट रंगावर अवलंबून असते. त्याच्या स्फटिकात सु. १२% बाष्प असते. हे जीवनसत्त्व गंधहीन व रुचिरहित असून त्याची जलविद्राव्यता १:८० असते. फिनॉल अल्कोहॉलामध्ये सहज विद्राव्य असून ईथर, क्लोरोफॉर्म व ॲसिटोन यांत ते अविद्राव्य आहे. जीवनसत्त्व ब_१२ हे केवळ सूक्ष्मजीवांद्वारे संश्लेषित केले जाते. हे प्राणी किंवा वनस्पती यांद्वारे संश्लेषित केले जात नाही.

कार्य : तांबड्या रक्तपेशींची निर्मिती, डीएनए निर्मिती, पेशींचे चयापचय, चेतातंतूचे कार्य यांमध्ये जीवनसत्त्व ब_१२ सहभाग घेते. चेतापेशींच्या भोवती असलेल्या मायलिन आवरणाची निर्मिती व ते टिकवून ठेवण्यास मदत करते. तसेच ऊर्जेच्या उत्पादनासाठी काही वसाम्ले आणि अमिनो अम्लाचे विघटन करणे या कार्यात मदत करते.

त्रुटिजन्य विकार : सर्व प्राणिज पदार्थांमध्ये हे जीवनसत्त्व असते. ब_१२ हे केवळ प्राण्यांमधून उपलब्ध होत असल्याने शाकाहारी आणि तीव्र किंवा शुद्ध शाकाहारी (Vegan; प्राणिज पदार्थांचा वापर कटाक्षाने टाळणाऱ्या  व्यक्ती म्हणजे दूध देखील न घेणाऱ्या व्यक्ती) व्यक्तींमध्ये तसेच शुद्ध शाकाहारी मातांवर स्तनपानासाठी अवलंबून असलेल्या बाळांमध्ये या जीवनसत्त्वाची कमतरता आढळते. वयोमानानुसार जीवनसत्त्व ब_१२ची शोषणाची क्रिया कमी होत जाते, त्यामुळे ज्येष्ठ व्यक्तींमध्ये याचा अभाव होण्याची शक्यता असते. ब_१२ची तीव्र कमतरता असल्यास याची अंत:क्षेपणे घ्यावी लागतात. जीवनसत्त्व ब_१२च्या कमतरतेमुळे अशक्तपणा, थकवा, चक्कर येणे आणि रक्तक्षय ही लक्षणे आढळतात. या जीवनसत्त्वाच्या तीव्र कमतरतेमुळे नैराश्य, भ्रम निर्मिती, विस्मरण होणे, चव आणि वास कमी होणे इ. लक्षणे दिसून येतात.

एकंदरीत सर्व ब जीवनसत्त्वे आरोग्य उत्तम राखण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका पार पाडतात. थोडक्यात, जीवाणू  संसर्गापासून संरक्षण करणे, पेशींचे आरोग्य राखणे, तांबड्या पेशींची संख्या वाढ, ऊर्जेची योग्य पातळी राखणे, चांगली दृष्टी, मेंदूची कार्यक्षमता, चांगली पचन व्यवस्था, चांगली भूक, चेतांचे  योग्य कार्य, संप्रेरके व कोलेस्टेरॉलचे उत्पादन, हृदय व रक्तवाहिन्यांचे आरोग्य व स्नायूंची शक्ती यांसाठी जीवनसत्त्व ब-समूहाची मदत होते.

स्त्रियांमध्ये गर्भधारणा घडून येण्यासाठी या जीवनसत्त्वांची भूमिका महत्त्वाची असते. गरोदर व स्तनपान करणाऱ्या मातांमध्ये ही जीवनसत्त्वे अर्भकाच्या मेंदूचा विकास घडवून आणतात व जन्मदोष असण्याचा धोका कमी करतात. गरोदर मातांमध्ये ब जीवनसत्त्व हे उर्जेमध्ये वाढ करणे, मळमळ कमी करणे आणि विषबाधा होण्याचा धोका टाळणे हे कार्य करतात. पुरुषांमध्ये वयपरत्वे नैसर्गिकरित्या कमी होत असलेल्या टेस्टोस्टेरॉनच्या पातळीमध्ये ब जीवनसत्त्वामुळे वाढ होते व स्नायूंना बळकटी देण्यास मदत करते.

ब जीवनसत्त्वे अनेक अन्नपदार्थांमधून मिळत असली तरी ती पाण्यात विरघळणारी असल्याने त्यांचे वेगाने विघटन होते. अन्न अधिक शिजवल्याने, चिरलेल्या भाज्या अधिक वेळ तशाच ठेवल्याने, प्रक्रिया केलेल्या अन्नामध्ये ब जीवनसत्त्वाचे प्रमाण कमी होते. मद्यपान करणाऱ्या व्यक्तींमध्ये ब जीवनसत्त्वाचे शोषण कमी होते. ही जीवनसत्त्वे गरजेपेक्षा जास्त घेतल्यास ती पाण्यात विरघळणारी असल्यामुळे लघवीवाटे बाहेर टाकली जातात. परंतु, तरी देखील यांचे अती सेवन हे शरीरास अपायकारक ठरू शकते.

पहा : जीवनसत्त्व ब_६, जीवनसत्त्व ब_१२, थायमिन, निॲसीन, पँटोथिनिक अम्ल, फॉलिक अम्ल, बायोटीन, रिबोफ्लाविन. (या सर्व पूर्वप्रकाशित नोंदी आहेत.)

संदर्भ :

• https://www.britannica.com/science/vitamin-B-complex
• https://www.healthline.com/health/food-nutrition/vitamin-b-complex
• https://www.verywellfit.com/b-complex-vitamins-89411

समीक्षक : मोहन मद्वाण्णा