पुस्तकांचे गाव, भिलार (Village of Books, Bhilar)

भारतातील पहिले पुस्तकांचे गाव आणि एक पर्यटन स्थळ. लोकसंख्या ३,००० (२०२५ अंदाजे). हे गाव महाराष्ट्राच्या सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वर तालुक्यात आहे. वाई शहरापासून पश्चिमेस सुमारे २० किमी., तर महाबळेश्वरपासून पूर्वेस १७ किमी. अंतरावर हे स्थित आहे. पाचगणी-महाबळेश्वर रस्त्यावरील भोसे खिंड या फाट्यापासून डावीकडे साधारण दोन किमी. वर भिलार हे मूळ गाव असले, तरी आता फाट्यापासूनच रस्त्याच्या दुतर्फा वस्ती झालेली आहे. सह्याद्रीच्या डोंगररांगेवरील स्थान, हिरवीगार दाट झाडी, स्ट्रॉबेरी व इतर पिकांची दिसणारी हिरवीगार शेती, आल्हाददायक हवामान यांमुळे पर्यटनाच्या दृष्टीनेही भिलारला महत्त्व आहे. पाचगणी व महाबळेश्वर या प्रसिद्ध पर्यटन स्थळांना भेट देणारे पर्यटक आवर्जून भिलारला भेट देतात.

महाराष्ट्र राज्य शासनाच्या मराठी भाषा विभाग आणि राज्य मराठी विकास संस्था यांच्या अंतर्गत ‘पुस्तकांचे गाव’ या अभिनव उपक्रमाची आखणी वाचनसंस्कृती जोपासण्यासाठी करण्यात आली. सदर संकल्पना ब्रिटनमधील हे-ऑन-वे (Hay on Wye) या प्रकल्पावर आधारित आहे. सुनियोजित शासकीय यंत्रणा आणि गावातील नागरिकांचे सहकार्य यांच्या समन्वयातून हा प्रकल्प उभारण्यात आला आहे. पुस्तकांच्या गावाला संत तुकाराम महाराज यांच्या अभंगातील ‘आम्हा घरी धन शब्दांचीच रत्ने, शब्दांचीच शस्त्रे यत्न करू’ या पंक्ती ब्रीदवाक्य म्हणून घेतले आहे. या प्रकल्पाचे लोकार्पण ४ मे २०१७ रोजी करण्यात आले. त्या वेळी २५ ठिकाणी निवडक साहित्य प्रकारांची पुस्तके ठेवण्यात आली. नंतर ४ मे २०१८ रोजी नवीन ५ दालने आणि ४ मे २०१९ रोजी नवीन ५ दालने अशी १० दालनांची वाढ करण्यात आल्याने आज तेथे एकूण ३५ दालनांमध्ये पुस्तके ठेवण्यात आली आहेत. पर्यटकांना पुस्तकांचे गाव या प्रकल्पाची माहिती देण्याकरिता, तसेच या प्रकल्पावर नियंत्रण ठेवण्याकरिता राज्य मराठी विकास संस्थेचे येथे एक कार्यालयसुद्धा आहे.

पुस्तकांचे गाव या प्रकल्पाकरिता भिलार या ठिकाणी आजमितीला ३५,००० पेक्षा अधिक पुस्तके वाचकांसाठी मोफत वाचनासाठी उपलब्ध आहेत. या पुस्तकांच्या मांडणीकरिता साहित्यप्रकारांनुसार ३५ विभाग केले असून त्यांसाठी ग्रामस्थांनी नि:स्वार्थभावाने आपल्या राहत्या घरातील खोल्या, घरे, निवडक शाळा, उपाहारगृहे आणि मंदिर परिसर विनामोबदला उपलब्ध करून दिले आहेत. त्यांमध्ये प्रामुख्याने बालसाहित्य, संतसाहित्य, लोकसाहित्य, विज्ञान, इतिहास, कादंबरी, विनोदी साहित्य, शिवकालीन इतिहास, स्त्रीसाहित्य, दिवाळी अंक अशा विविध विभागांमध्ये पुस्तकांचे वर्गीकरण करण्यात आले आहे. पर्यटकांना आपल्या आवडीच्या दालनापर्यंत सहज पोहोचता यावे, याकरिता त्या त्या दालनाजवळ साहित्यदर्शक फलक लावण्यात आले आहेत. वाचक यावेत, स्वत꞉ पुस्तक काढावे आणि तेथेच बसून वाचन करावे, अशी साधी संकल्पना या प्रकल्पाची आहे. त्यासाठी वाचकांकडून कोणत्याही प्रकारचे शुल्क आकारले जात नाही.

मराठी भाषा विभागामार्फत दर वर्षी राबविण्यात येणाऱ्या मराठी भाषा गौरव दिन, भाषा पंधरवडा, वाचन प्रेरणा दिन इत्यादी कार्यक्रमांच्या निमित्ताने या ठिकाणी वाचन संस्कृतीसाठी पूरक व बोधपर असे विविध प्रशिक्षणात्मक कार्यक्रम, कार्यशाळा, शब्दजत्रा, वाचन कौशल्य विकास, साहित्यिक परिचय, कविता-गीते, काव्यसंमेलन, पुस्तक प्रकाशन, पुस्तकजत्रा, सांस्कृतिक परिसंवाद, चर्चासत्रे, नाट्यप्रवेश सादरीकरण इत्यादी साहित्यिक व सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात येते. येथे मराठी व इंग्रजी माध्यमाची विद्यालये आहेत.

भिलार हे गाव स्ट्रॉबेरी उत्पादनासाठीही प्रसिद्ध आहे. भिलार ग्रामपंचायतीद्वारे दरवर्षी फेब्रुवारी-मार्च यांदरम्यान ‘स्ट्रॉबेरी फेस्टीवल’चे आयोजन करण्यात येते. या वेळी गावातील शेतकऱ्यांकडून स्ट्रॉबेरीचे शेत येणाऱ्या पर्यटकांसाठी खुले केली जातात. त्यामुळे पर्यटकांना स्ट्रॉबेरीच्या शेतांमध्ये मोफत मुक्तपणे हवी तेवढी स्ट्रॉबेरी खाता येते. या महोत्सवाच्या वेळी पर्यटक मोठ्या प्रमाणात येथे भेट देतात. पावसाळ्यात येथील भिलार धबधबा विशेष प्रेक्षणीय असतो.

समीक्षक ꞉ संतोष ग्या. शा. गेडाम