अर्थशास्त्राची एक उपशाखा. ही शाखा साधारणपणे एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यापासून उदयास आली, असे मानले जाते. ‘अर्थशास्त्र हे सतत बदलत जाणारे, विकास पावत जाणारे
शास्त्र आहे’ हा या विचारधारेचा गाभा आहे. परंपरेनुसार अर्थशास्त्रात काही मूलभूत सिद्धांत, त्यातून निघणारे काही सामान्य निष्कर्ष, त्यांच्या सिद्धतेसाठी तयार केलेली गणिती-संख्याशास्त्रीय प्रारूपे, त्यातून सूचित होणारी धोरणात्मक अनुमाने यांचा सर्वसामान्यपणे समावेश असतो. त्यासाठी इष्टतमीकरणासारखी तंत्रे वापरून समतोल कसा साधला जातो, ते मांडले जाते; पण तसे विवेचन करताना बहुतेक वेळा ‘इतर परिस्थिती कायम असताना…’ यासारखी गृहिते मानावे लागतात. उपभोक्ता काय किंवा उत्पादन संस्था काय आपली विवेकी वागणूक अंमलात आणून निर्णय घेतात, असे मानणे क्रमप्राप्त ठरते; परंतु उक्रांतीशील अर्थशास्त्र असे कोणतेही गृहित मानत नाही. अर्थशास्त्रातील विचार प्रक्रिया, निर्णय, त्यानुसार अंमलात आणली जाणारी धोरणे हे सर्व निर्णयकर्त्यांच्या आर्थिक वर्तनावर अवलंबून असते. त्यामुळे त्यात सतत बदल झालेले दिसतात. ते गतिमान असतात असे अर्थशास्त्राची ही उपशाखा मानते. व्यक्तीच्या वर्तनातील बदल, आर्थिक संस्थांच्या संरचनेतील बदल, तंत्रज्ञानात सातत्याने होणाऱ्या सुधारणा, आशा-आकांक्षा-अपेक्षा-सवयी-आवडीनिवडी यांतील बदल, लोकांची बदलत जाणारी मानसिकता या सर्वांमुळे एखादा विशिष्ट परिस्थितीतील समतोल स्वीकारण्याऐवजी ‘सतत उत्क्रांत होणारी व परस्परावलंबी असणारी गतिमान प्रक्रिया’ हे सत्य स्वीकारावे लागते. त्यामुळे या उपशाखेचे पुरस्कर्ते आर्थिक समस्या किंवा आर्थिक धारेणाचे अपयश हा आर्थिक विकास व संपन्नतेच्या मार्गावरील फक्त एक टप्पा आहे, असा सकारात्मक विचार मांडतात. प्रसिद्ध अर्थतज्ज्ञ योझेफ शुंपेटर यांची ‘सर्जनात्मक विनाश’ ही संकल्पना अशाच विचारधारेचे उदाहरण आहे. उत्क्रांतीशील अर्थशास्त्रात नफा किंवा कल्याण असे मर्यादित उद्दिष्ट किंवा ध्येय असते, असेही येथे मानले जात नाही. परिस्थितीनुसार बदलत जाणारी किंवा अग्रक्रमानुसार पुढे-मागे होणारी उद्दिष्टे व त्यासाठी सतत बदलत जाणारी, उत्क्रांत होत जाणारी व्यूहरचना अशी रीतीपद्धती येथे वापरली जाते. उत्क्रांतवाद्यांच्या विवेचनात स्थिर समतोल संभवत नाही. उलट, बदल व गती हीच ते नित्य घटना मानतात.
उत्क्रांतीशील अर्थशास्त्र या शाखेच्या वैचारिक भूमिकेतून अर्थशास्त्राच्या काही संकल्पना विकसित झालेल्या दिसतात. उदा., उपयोगिता, संपत्ती, पैसा इत्यादी. त्याच्याशी निगडित संस्था, त्यांच्या बाबतची धोरणे यांच्यात गेल्या सुमारे तीन शतकांच्या काळामध्ये कशी उत्क्रांती झाली, ते मांडणे सतत चालू असते. बँका, सरकारी उपक्रम यांचे स्वरूप कसे बदलत गेले, हे दाखवता येते. अर्थशास्त्र अविरतपणे कशी उत्क्रांती करत राहते, ते येथे स्पष्ट होते.
प्रसिद्ध अमेरिकन अर्थशास्त्रज्ञ व समाजशास्त्रज्ञ वेब्लेन यांनी जुलै १८९८ मध्ये द क्वार्टली जर्नल ऑफ इकनॉमिक्स या त्रैमासिकात उत्क्रांतीशील अर्थशास्त्र या संकल्पनेचा उल्लेख असलेला एक शोधनिबंध प्रसिद्ध केला. ती उत्क्रांतीशील अर्थशास्त्राची औपचारिक सुरुवात मानली जाते; परंतु त्याआधी इ. स. १८५९ साली प्रसिद्ध विचारवंत चार्ल्स डार्विन यांनी मानवी इतिहासात जैविक उत्क्रांतीचा सिद्धांत मांडून जगाला या रीतिपद्धतीची ओळख करून दिली. प्रसिद्ध अर्थतज्ज्ञ कार्ल मार्क्स यांनीही समाजाच्या संरचनेत होणारी स्थित्यंतरे ‘अप्रगत समाज, सरंजामशाही, भांडवलशाही, समाजवाद, साम्यवाद, वर्ग/राज्य विरहित समाज’ इत्यादी टप्प्यांमधून मांडून उत्क्रांतीचे भाकित मांडले. विकासवादी विवेचन पुढे विसाव्या शतकात अनेक अभ्यासकांनी केलेले आढळते. त्यात शुंपेटर, एअर्स, आर्मेन आल्शिमन, केनेथ वोल्डिंग, केनेथ जोसेफ ॲरो, रोनाल्ड कोहत, डग्लस नॉर्थ, जॅक डॉनी, एडिथ पेनरोज इत्यादी विचारवंत आघाडीवर आहेत.
संदर्भ :
- Nelson, Richard; Winter, Sidney, An Evolutionary Theory of Economic Change, Harvard University Press, 1982.
- The Quarterly Journal of Economics, Vol., 12, 1898.
समीक्षक : अक्षय ढुमे