कालीपटनम रामाराव : ( ९ नोव्हेंबर १९२४- ३ जून २०२१). तेलुगू साहित्यातील ग्रामीण यथार्थवादी कथाकार. कालीपटनम रामाराव, ज्यांना साहित्यिक वर्तुळात ‘कारा मास्तरू’ म्हणून स्नेहाने संबोधले जाते, हे आंध्र प्रदेशातील एक प्रमुख तेलुगू कथाकार आहेत. त्यांचा कथा संग्रह यज्ञम टू तोम्मिडीसाठी त्यांना १९९५ मध्ये केंद्रीय साहित्य अकादमी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे, ज्याने त्यांच्या ग्रामीण शोषण आणि सामाजिक परिवर्तनाच्या चित्रणाला राष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळाली.
कालीपटनम रामाराव यांचा जन्म आंध्र प्रदेशातील श्रीकाकुलम जिल्ह्यातील मुडापाका गावी झाला. हे गाव श्रीकाकुलम जवळ आहे. त्यांचे वडील पेरराजू हे सात गावांचे गावकर्णम (गाव अधिकारी) होते, जे गावाच्या प्रशासकीय कामकाजाची जबाबदारी सांभाळत असत. आई भ्रामरंबा गृहिणी होत्या आणि कुटुंबपद्धतीत रमलेल्या होत्या. रामाराव हे कुटुंबातील सर्वांत मोठे चिरंजीव होते. बालपणापासूनच त्यांना वडिलांनी उच्च आचरणाचे धडे दिले, कारण ते गावकऱ्यांसाठी आणि भावंडांसाठी आदर्श ठरावेत अशी अपेक्षा होती. ही शिकवण त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वावर खोलवर परिणाम करून गेली. त्यामुळे त्यांच्या वैयक्तिक, व्यावसायिक आणि साहित्यिक जीवनात नेहमीच जबाबदारी आणि पारदर्शकता दिसून येते. १९४६ मध्ये रामाराव यांचे लग्न झाले आणि त्यांना पाच मुले आणि एक मुलगी झाली. गावातील साध्या जीवनाने त्यांना ग्रामीण समाजाच्या प्रश्नांशी परिचित करून दिले, जे नंतर त्यांच्या कथांमध्ये प्रतिबिंबित होते.
शिक्षणाच्या बाबतीत रामाराव यांचे बालपण साधेपणाचे होते. त्यांनी कला क्षेत्रातील रुची लहानपणापासून दाखवली. चित्रकला, कविता आणि लघुकथा लिहिण्याचा प्रयत्न त्यांनी सुरू केला. १९४२ मध्ये दहावीपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले आणि त्याचवेळी पहिली लघुकथा लिहिली. शिक्षणानंतर त्यांना शिक्षक होण्याची इच्छा होती, कारण त्यांना साहित्यासाठी पुरेसा वेळ मिळेल असे वाटत होते. मात्र, वडिलांना त्यांना गावकर्णम पदाचा वारसदार बनवायचे होते. या मतभेदामुळे रामाराव यांना अनेक नोकऱ्या कराव्या लागल्या. शेवटी त्यांनी शिक्षक प्रशिक्षण पूर्ण केले आणि १९४० च्या दशकाच्या अखेरीस विशाखापट्टणम येथील सेन्ट अँथनी विद्यालयात माध्यमिक दर्जाचा शिक्षक म्हणून ते रुजू झाले. शिक्षक म्हणून कार्य करत असल्याने त्यांना साहित्यासाठी अपेक्षित वेळ मिळाला नाही, तरीही त्यांनी वाचनाची सवय कायम ठेवली. कोडावटिगंती कुटुंबराव आणि राचकोंडा विश्वनाथ शास्त्री यांसारख्या तेलुगू साहित्यिक यांच्या प्रभावाखाली ते आले. त्यांच्या प्रारंभिक लेखनात बंगाली लेखक शरतचंद्र चटोपाध्यायांच्या (शरतबाबू) प्रभावाची छटा दिसते, ज्यांच्या कथा तेलुगू अनुवादांमधून लोकप्रिय झाल्या होत्या.
शिक्षक म्हणून व्यस्त जीवन असूनही त्यांनी वाचन आणि लेखन चालू ठेवले. गावातील सामाजिक जबाबदाऱ्या आणि कौटुंबिक जीवनाने त्यांना ग्रामीण माणसाच्या दैनंदिन संघर्षाची खोलवर जाणीव करून दिली. बालपणातील गावकर्णम कुटुंबातील पारंपरिक वातावरण, आई-वडिलांचे संस्कार आणि शिक्षणातील आव्हाने यांनी त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार दिला. हे सर्व त्यांच्या साहित्यात ग्रामीण जीवनाच्या यथार्थवादी चित्रणात दिसून येते. शिक्षण आणि नोकरीच्या प्रवासाने त्यांना सामाजिक असमानतेची जाणीव झाली, जी नंतर मार्क्सवाद आणि आर्थिक शोषणाच्या चर्चेत परिणत झाली. एकंदरीत, रामाराव यांचे बालपण आणि शिक्षण हे ग्रामीण भारतातील साध्या मध्यमवर्गीय कुटुंबाचे प्रतिबिंब आहे, ज्याने त्यांना साहित्यिक दृष्टिकोन दिला.
कालीपटनम रामाराव यांची साहित्यसंपदा प्रामुख्याने लघुकथा आहे, ज्यात ग्रामीण आंध्र प्रदेशातील सामाजिक-आर्थिक शोषणाचे यथार्थवादी चित्रण आहे. त्यांच्या प्रकाशित कार्यांची यादी पाहता, त्यांनी १९५० च्या दशकापासून लेखन सुरू केले, ज्यात रागमयी (१९५७, लघुकादंबरी ) ही त्यांची पहिली रचना आहे. त्यानंतर यज्ञम (१९७१), कालीपटनम रामाराव कथालू (१९७२ आणि १९८६), अभीमनालू (१९७४), जीवधारा (१९७४) आणि यज्ञम टू तोम्मिडी हे कथासंग्रह त्यांनी प्रकाशित केले. त्यांचे समीक्षणात्मक कार्य म्हणजे कथा कथनम (निबंध) हा ग्रंथ होय, जो लघुकथा लेखकांसाठी मूलभूत मार्गदर्शक मानला जातो. कालांतराने त्यांचे समग्र साहित्य विविध प्रकाशकांनी प्रसिद्ध केले आहे.
रामाराव यांनी संपादन क्षेत्रातही योगदान दिले आहे. मानलो मानम (तेलुगू सामाजिक-साहित्यिक-राजकीय जीवनावरील निबंध), स्वेतरात्रुलू (१९९३, तेलुगू लघुकथा संग्रह), रुतुपवनाली (१९९६, तेलुगू लघुकथा संग्रह), नेति कथा (१९८५-१९८८ दरम्यान आंध्र भूमी दैनिकासाठी संपादित १००० कथा) आणि तेलुगू कथा कोसम (लघुकथा लेखकांची माहिती). इत्यादी साहित्याचे त्यांनी संपादन केले आहे. त्यांच्या कथा इंग्रजी, रशियन, लिथुआनियन, हिंदी, कन्नड, तमिळ, बंगाली, मराठी आणि मल्याळममध्ये अनुवादित झाल्या आहेत.
रामाराव यांच्या साहित्यात ग्रामीण जीवनाच्या विविध पैलूंचे सूक्ष्म चित्रण आहे, ज्यात शोषण, परिवर्तन आणि मानवी संघर्ष केंद्रस्थानी आहे. रामाराव यांच्या साहित्यातील मुख्य भूमिका ही ग्रामीण शोषणाची मूळ कारणे उघड करणे ही आहे. त्यांच्या कथा सामाजिक यथार्थवादाच्या परंपरेत रचल्या गेल्या आहेत, ज्यात मार्क्सवादी दृष्टिकोन दिसतो. पहिल्या टप्प्यात (१९४३-१९४८) त्यांचे लेखन प्रभावी नव्हते. दुसऱ्या टप्प्यात (१९६४-१९७२) त्यांनी १७ कथा लिहिल्या, ज्यात यज्ञम टू तोम्मिडी मधील नऊ कथा समाविष्ट आहेत. यज्ञम ही त्यांची एक महत्त्वाची कथा आहे, जी पंचवार्षिक योजनांच्या काळात ग्रामीण विकासाच्या नावाखाली होणाऱ्या शोषणाचे चित्रण करते. कथेचा आशय हा लहान शेतकऱ्यांच्या मालमत्ता हीनतेवर केंद्रित आहे. अप्पलरामुदू (गरीब शेतकरी) आणि गोपन्ना (व्यवसायी) यांच्यातील कर्ज विवाद हा विषय मुख्य आहे. श्रीरामुलु नायडू हा विकासाचे प्रतिनिधी सुरुवातीला सज्जन वाटतो, पण नंतर त्याच्या ‘सुधारणाचे क्रूर परिणाम दिसतात. कोडावटिगंती कुटुंबराव यांनी यज्ञम या कथेत अज्ञानाऐवजी गावातील अमानुषता दाखवली आहे असे महत्त्वपूर्ण विधान केले आहे. राचकोंडा विश्वनाथ शास्त्री यांच्या मैत्रीने रामाराव यांना मार्क्सवादाची ओळख करून दिली, ज्याने त्यांच्या कथांना आर्थिक शोषणाची खोली मिळाली.
आशयाच्या दृष्टीने रामाराव यांच्या कथा ग्रामीण समाजाच्या विविध स्तरांचे चित्रण करतात: शोषण, हिंसा, विकासाच्या नावाखालील असमानता आणि वर्गसंघर्ष. आर्थी सारख्या कथा दलितांचे आंतरिक संघर्ष दाखवतात. त्यांचे कथानक निवेदन वास्तववादी आहे, ज्यात पात्रे काळ आणि पार्श्वभूमीला साजेसी आहेत. भाषा शैली साधी आणि ग्रामीण बोलीभाषेची आहे, ज्यात तेलुगू भाषेची स्थानिकता जपली जाते. रामाराव यांची शैली सूक्ष्म निरीक्षणावर आधारित आहे, ज्यात भावनिक खोली आणि सामाजिक विश्लेषण यांचा समतोल आहे. त्यांच्या कथा ग्रामीण जीवनाच्या क्रूर वास्तवाला उघडे करतात, ज्याने तेलुगू साहित्यात नवीन प्रवाह निर्माण केला.
१९७२ नंतर रामाराव यांनी कथा लिहिणे थांबवले, पण साहित्य चळवळीत ते सक्रिय राहिले. विशाखा रचयितळा संघाचे सदस्य आणि विप्लव रचयितळा संघ (विरसम) चे संस्थापक सदस्य म्हणून त्यांनी काम केले. १९९६ मध्ये स्थापन केलेले कथा निलयम हे तेलुगू लघुकथा संग्रहालय जगातील अद्वितीय आहे, ज्यात १९०० पासूनच्या कथा डिजिटल स्वरूपात संग्रहित केल्या जातात. रामाराव यांनी आपली संपत्ती या प्रकल्पाला दिली आणि लेखकांच्या कथांचा संग्रह केला. त्यांच्या साहित्यातील भूमिका ही केवळ कथाकाराची नव्हे, तर सामाजिक जागृतीची आहे.
कालीपटनम रामाराव यांना अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले, ज्याने त्यांच्या साहित्यिक योगदानाची दखल घेतली गेली. आंध्र प्रदेश साहित्य अकादमी पुरस्कार (१९७३-७४), तेलुगू विद्यापीठ पुरस्कार (१९८७) (नाकारला), गोपीचंद पुरस्कार युवा कलावाहिनी, हैदराबाद (१९८९), आंध्र प्रदेश चित्रपट-नंदी पुरस्कार (१९९), साहिती सत्कारम कोन्डेपुडी श्रीनिवासराव साहित्य पुरस्कार (१९९२), केंद्रीय साहित्य अकादमी पुरस्कार (१९९५), साहिती हारती पुरस्कार (१९९६), जनपीठ पुरस्कार (१९९६), गुरजाडा पुरस्कार (२००२) अशा अनेक पुरस्कारांचा त्यात समावेश आहे. रामाराव यांचे साहित्य तेलुगू भाषेच्या प्रगतिशील परंपरेचा भाग आहे, ज्यात ग्रामीण शोषणाच्या मूळ कारणांचा शोध घेतला जातो. त्यांच्या कार्याने अनेक तरुण लेखकांना प्रेरणा मिळाली. आजही त्यांच्या कथा ग्रामीण भारताच्या वास्तवाचे प्रतिबिंब आहेत.
संदर्भ : https://sahitya-akademi.gov.in/library/meettheauthor/kalipatnam_ramarao.pdf
समीक्षण : जगतानंद भटकर
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
