चपई नृत्य : कोकणी/गवळी आणि धनगर जातीचे प्रसिद्ध विधीनृत्य चपई होय. चपई नृत्य हा कोकणातील धनगर जातीचा प्रमुख नृत्य प्रकार आहे. नवरात्रीत देवीची घटस्थापना झाल्यानंतर देवीसमोर हे नृत्य खेळले जाते. तसेच दसऱ्यादिवशी सीमोल्लंघनाला धनगरांचे देव सीमेवर जातात तिथे मांड भरला जातो आणि त्या ठिकाणी मोठ्या उत्साहात हे नृत्य खेळले जाते. चपई हा विधीनृत्य प्रकार असल्याने यातील खेळगडी हे धनगर जातीतीलच असतात. खेळ खेळता खेळता एखाद्या खेळगड्याच्या किंवा भक्तांच्या अंगी दैवी संचार होऊन ते घुमू लागतात.
नवरात्रीपासून दसऱ्यापर्यंत आणि दिवाळी या सणांना हे नृत्य केले जाते. देवतांना केलेल्या नवसाची परतफेड म्हणूनही चपईनृत्य खेळविले जाते त्याला पवा खेळविणे असे म्हणतात, चपई नृत्य खेळत असताना “हार हार चांग भलं” आणि “भली ग भली ग व्हयी” असा जयघोष सुरु असतो. प्रथम संथ लयीत चालणारे हे नृत्य हळूहळू द्रुततलय पकडते आणि मग खेळगड्यांची चपळता दिसून येते.
चपई नृत्याची वेशभूषा : चपई खेळणारे खळगडी अंगात पायगोळ झगा घालतात. डोक्याला फेटा बांधतात. कमरेला कमरबंध / कमरशेला बांधतात. हातात वेताची छडी आणि पायात वाक्या असतात. कपाळाला भंडारा लावतात. डोक्यास फेटा / पागोटे बांधल्याखेरीज कोणीही खेळगडी खेळत नाही.
वाद्ये : चपई नृत्यासाठी एका बाजूला शेळीचे आणि दुसऱ्या बाजूला गायीचे कातडे लावलेला ढोल वाजवितात. मुरलीचे सूर सूरावट देतात.
अहिर खुटेकर धनगर आणि मेंढे धनगर यांचे गजनृत्य प्रसिद्ध आहे. त्यावरून काही ठिकाणी चपईनृत्याला गजा किंवा गजनृत्य म्हणून संबोधतात. गजनृत्य आणि चपई नृत्य यांत काही भेद आहेत. मात्र चपईनृत्याचे मूळ स्त्रोत हे गजनृत्यच आहे. चपई नृत्य फक्त गवळी / कोकणी धनगर जातीपुरते मर्यादित असून महाराष्ट्राच्या ठाणे, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात तसेच गोवा राज्य आणि कारवार प्रांतात वास्तव्य करून असलेला धनगर समाज हे नृत्य सादर करतो.
संदर्भ : मांडे, प्रभाकर, लोकरंगभूमी परंपरा, स्वरूप आणि भवितव्य, मधुराज पब्लिकेशन्स, पुणे, २००७.
