फिशर, वेल्थी हॉनसिंगेर : (१८ सप्टेंबर १८७९–१६ डिसेंबर १९८०). भारतात प्रौढ साक्षरताप्रसाराचे कार्य करणाऱ्या अमेरिकन कार्यकर्त्या, शिक्षणतज्ज्ञ आणि रामॉन मागसायसाय पुरस्काराच्या मानकरी. त्यांचा जन्म रोम (न्यूयॉर्क राज्य) येथे झाला. त्यांनी रीतसर संगीताच्या शिक्षणाबरोबरच अभिनयाचे पद्धतशीर शिक्षणही घेतले. काही काळ त्या संगीत रंगभूमीच्या क्षेत्रातही चमकल्या. १९०० मध्ये सिरॅक्यूज विद्यापीठातून पदवी घेतल्यानंतर त्यांनी न्यूयॉर्कमधील रोजबड कॉलेजमध्ये शिक्षिकेची नोकरी पतकरली. पुढे रॉबर्ट स्पीअर नावाच्या ख्रिस्ती धर्मगुरूपासून प्रेरणा घेऊन त्या चीनमधील जियांगसी प्रांतातील नानचांग येथील कन्याशाळेत १९०६ पासून मुख्याध्यापिका म्हणून काम करण्यासाठी दाखल झाल्या. तेथे त्यांनी बरेच वर्षे काम केले. १९१४ साली पहिले महायुद्ध (FIRST WORLD WAR) सुरू झाल्यावर त्या अमेरिकेस परतली. त्यांनी युद्धकार्यात भाग घेतला व युद्ध संपल्यावर वर्ल्ड नेबर्स हे नियतकालिक परिश्रमपूर्वक चालविले. १९२० मध्ये त्या प्रथमच भारतात आल्या. पुढे त्यांचा फ्रेडरिक वॉन फिशर नावाच्या मेथडिस्ट बिशपशी विवाह झाला. चार्ल्स फ्रीअर अँड्रूज (Charles Freer Andrews), जॉर्ज अरूंडेल, रवींद्रनाथ टागोर (Ravindranath Tagore), महात्मा गांधी (Mahatama Gandhi), जवाहरलाल मोतीलाल नेहरू (Jawaharlal Motilal Nehru) आदींच्या विचारसरणीने त्या विशेष प्रभावित झाल्या. त्यांनी शिक्षणप्रसाराची आधुनिक तंत्रे व पद्धती आत्मसात करण्यासाठी अनेक देशांना भेटी दिल्या. भारतात पुनश्च आल्यानंतर १५ डिसेंबर १९४७ रोजी त्या गांधीजींना यांना भेटल्या. ‘खेड्यात जा आणि ग्रामीण जनतेला मदत करा’, असा संदेश महात्माजींनी त्यांना दिला.
वेल्थी यांनी वयाच्या बहात्तराव्या वर्षी उत्तर प्रदेशातील अलाहाबाद येथे प्रौढ शिक्षणप्रसारार्थ भाड्याने घेतलेल्या घरात प्रौढ शाळेच्या पहिल्या वर्गाची (Literacy House) सुरुवात केली. साक्षरतेचा प्रसार करण्यासाठी त्यांनी अनेकविध तंत्रे शोधून काढली, विविध साधनांचा वापर केला, स्वतंत्र पाठ्यपुस्तके लिहिली व इतरही अनेक प्रयोग केले. शिक्षकाला एकाच वेळी २५ प्रौढांना शिकविता येईल असे उपकरणसंचही त्यांनी तयार केले. ‘प्रत्येकाने निदान एकतरी व्यक्ती साक्षर करावी (Each One Teach One)’ हा त्यांचा साक्षरता मोहिमेचा मूलमंत्र होता. पुढे कार्याचा व्याप वाढल्याने १९५६ मध्ये अलाहाबाद येथील ‘Literacy House’ लखनौ येथे हलविण्यात आले. या शाळेत नंतर ग्रामीण स्त्रियांसाठी साक्षरता, आरोग्य, पोषण, कुटुंबकल्याण हे कार्यक्रम व साक्षरतेसाठी पुस्तके तयार करण्याचे काम हाती घेण्यात आले. वीस वर्षांच्या सातत्यपूर्ण सामाजिक व शैक्षणिक सेवेनंतर वेल्थी अमेरिकेत परतल्या. वरील शाळेचे व्यवस्थापन आता ‘भारतीय साक्षरता मंडळ’ करीत आहे.
वेल्थी यांचे ग्रंथ पुढीलप्रमाणे : बियॉंड दि मून गेट, बिईंग अ डायरी ऑफ टेन ईयर्स इन दि इंटेरीअर ऑफ दि मिडल किंग्डम (१९२४), अ स्ट्रींग ऑफ चायनीज पर्ल्स (१९२४), दि टॉप ऑफ दि वर्ल्ड (१९२६), फ्रिड्रीख बोहेम फिशर : वर्ल्ड सिटीझन (१९४४). तसेच १९६२ साली लिहिलेले टू लाइट ए कँडल हे त्यांचे आत्मचरित्र प्रसिद्ध असून १९७३ साली लिटरसी अँड डेव्हलपमेंट हा त्यांचा गौरवग्रंथ प्रकाशित करण्यात आला.
वेल्थी यांना १९६४ साली रामॉन मागसायसाय (Ramón Magsaysay) पारितोषिक, १९६८ साली नेहरू साक्षरता पुरस्कार यांसारखी अनेक मानचिन्हे मिळाली. त्यांच्या जन्मशताब्दीनंतर भारतीय डाक-तार विभागाने १८ मार्च १९८० ला पोस्टाचे खास तिकीट काढले होते. त्यांना २४ मार्च १९८० रोजी दिल्ली विद्यापीठातर्फे एका खास पदवीदान समारंभात भारताच्या उपराष्ट्रपतींच्या हस्ते ‘डॉक्टर ऑफ लिटरेचर’ ही पदवी प्रदान करण्यात आली.
वेल्थी यांचे अमेरिकेतील हेरिटेज (कनेक्टिकट) येथे निधन झाले.
समीक्षक – संतोष गेडाम
