सर्वसाधारणपणे समुद्राच्या पाण्याच्या पृष्ठभागाची सरासरी पातळी म्हणजे समुद्रसपाटी. तिच्या तुलनेत भूपृष्ठावरील अन्य उठावांची किंवा ठिकाणांची उंची अथवा खोली दर्शविली जाते.
प्रमाणभूत समुद्रसपाटी ठरविण्यासाठी भरती-ओहोटीच्या पातळ्यांचे सातत्याने दीर्घकाळ निरीक्षण व नोंदी करून त्यांवरून समुद्राची सरासरी पातळी किंवा आधारतल (बेस लेव्हल) ठरविली जाते. भरती-ओहोटीमधील पाण्याची सरासरी पातळी म्हणजे समुद्रसपाटी असे ग्राह्य धरले जाते. समुद्राच्या पाण्याला फुगवटा, लाट किंवा भरती नसेल, त्या वेळी समुद्राच्या पाण्याची प्रमाणभूत समपातळी ठरविण्यात येते. ही प्रमाणभूत समुद्रसपाटी शून्य मानण्यात येते. अशा निश्चित केलेल्या प्रमाणभूत समुद्रसपाटीपासून कोणत्याही भूभागाची उंची किंवा खोली फूट, मीटर किंवा अन्य परिमाणांमध्ये मोजली जाते. जेव्हा एखाद्या भूभागाची उंची समुद्रसपाटीपेक्षा कमी असते, त्या उंचीच्या आकड्याच्या आधी वजा चिन्ह वापरले जाते. कोणत्याही प्रदेशाचे अधिकृत मोजणी नकाशे या समुद्रसपाटीच्या आधारे तयार केले जातात. भारतात चेन्नई येथील समुद्राची सरासरी पातळी ही भारताची प्रमाणभूत
किंवा शून्य समुद्रसपाटी मानली जाते. भारतातील के-टू या सर्वोच्च शिखराची उंची ८,६११ मी. किंवा महाराष्ट्रातील कळसूबाई या सर्वोच्च शिखराची उंची १,६४६ मी. म्हणजे ती उंची चेन्नई येथील प्रमाणभूत समुद्रसपाटीच्या संदर्भात असते. अलिकडे भारतीय ठिकाणांची उंची ठरविण्यासाठी भारतीय सर्वेक्षण संस्था संदर्भासाठी अरबी समुद्रातील मुंबई हाय येथील उंची प्रमाण मानते. ग्रेट ब्रिटनमध्ये कॉर्नवॉलमधील न्यूलिन येथील भरती-ओहोटी पातळीचे १९१५ ते १९२१ या कालावधीत सातत्याने निरीक्षण व नोंदी करून त्यांवरून ग्रेट ब्रिटनमधील भूभागाची मोजणी करण्यासाठी समुद्रसपाटी ठरविण्यात आली. हीच ग्रेट ब्रिटनची अधिकृत समुद्रसपाटी मानण्यात येते. जागतिक समुद्रसपाटीचे मोजमाप करण्याचे काम नासा (NASA) कृत्रिम उपग्रहांच्या साहाय्याने करते. महासागरांच्या पृष्ठभागाची पातळी पर्यायाने समुद्रसपाटीचे मोजमाप जेसन-३ (Jason-3) हा उपग्रह करतो. त्यासाठी रेडिओ लहरी व इतर उपकरणांचा वापर केला जातो. संपूर्ण पृथ्वीवरील बदलत्या समुद्रसपाटीचा असा अभ्यास दर दहा दिवसांनी केला जातो.
समुद्रसपाटीच्या सरासरी पातळीत स्थानपरत्वे तसेच कालपरत्वे अल्पसा फरक आढळतो. उदा., उत्तर अमेरिका खंडाच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील उत्तर पॅसिफिक महासागरातील
पाण्याची पातळी त्या खंडाच्या पूर्व किनाऱ्यावरील उत्तर अटलांटिक महासागरामधील पाण्याच्या पातळीपेक्षा २० सेंमी. ने अधिक आहे. जमिनीने एकमेकांना जोडलेले असल्याशिवाय कोणत्याही दोन ठिकाणांमधील उंचीची तुलना होऊ शकत नाही. उदा., अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील सॅन फ्रॅन्सिस्को आणि त्याच्याच पश्चिमेस पॅसिफिक महासागरात असलेले होनोलूलू या दोन ठिकाणांमधील समुद्रसपाटीतील प्रत्यक्ष फरक सांगता येत नाही. भूकवचातील उभ्या स्थानिक हालचाली, भूभागावरील हिम व बर्फाच्या स्वरूपातील साठा, वैश्विक तापमानवाढ, ध्रुवीय प्रदेशातील हिमाचे व बर्फाचे वितळणे, पर्जन्यवृष्टी, महासागरांचे औष्णिक प्रसरण, सागरजलाचे तापमान व क्षारता, हवेचा भार, हवामानातील बदल, ऋतुमानातील बदल, सागरी प्रवाहांचे वितरण, सागरी लाटा, गुरुत्वाकर्षण, भरती-ओहोटी, वारा, वादळ, नद्यांद्वारे सागराला होणारा पाण्याचा पुरवठा इत्यादी कारणांमुळे समुद्रपातळीत व पर्यायाने समुद्रसपाटीच्या पातळीत वाढ होत आहे. विसाव्या शतकाच्या बहुतांश कालावधीत पृथ्वीवरील सरासरी समुद्रसपाटीची पातळी प्रतिवर्षी साधारणपणे १.२ मिमी. या गतीने वाढलेली आहे. त्यातही १९४६ ते १९५६ या दशकात ही पातळी प्रतिवर्षी ५.५ मिमी. या गतीने वाढली आहे. पाण्याच्या पातळीत होणारी ही वाढ सर्वत्र सारख्या प्रमाणात होत नाही. सागरी पाण्याच्या पातळीत होणाऱ्या वाढीचा परिणाम किनारी भागात व बेटांवर राहणाऱ्या लोकांवर होतो.
समीक्षक : माधव चौंडे
