कुटियट्टम् : केरळमधील अतिप्राचीन पारंपरिक लोकनाट्य कला. या कलेचा प्रचार प्रसार मंदिराच्या माध्यमातून झालेला आहे. कुटियट्टम् याचा अर्थ एकत्र येऊन मिळून-मिसळून नृत्य व अभिनय सादर करणे. यामध्ये स्त्री आणि पुरुष दोन्ही कलाकार एकत्र येऊन नृत्य सादर करतात. कुटियट्टम् या नृत्यातील सर्व संस्कार संस्कृत नाटकांमधील आहेत. कुटियट्टम् परंपरेमध्ये विशुद्ध पाठवली आणि शास्त्रीय संगीतातील राग या दोन्हीचा उपयोग केला जातो. हे संगम युगातील प्राचीन कामगिरी करणार्‍या कोथुच्या घटकांसह प्राचीन संस्कृत रंगमंच यांचे संयोजन आहे. युनेस्कोने “ओरल अँड इंटेजीबल हेरिटेज ऑफ ह्युमॅनिटीची” उत्कृष्ट कृती म्हणून अधिकृतपणे कुटियट्टमला पुरुस्कृत केले आहे. कुटियट्टम्, ज्याचा अर्थ मल्याळममधील “एकत्रित अभिनय” आहे, तो संस्कृत नाट्यप्रदर्शनाला पारंपरिक कुथूच्या घटकांसह जोडतो. हे पारंपरिकरित्या कुथंबळम म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या मंदिर रंगमंचावर सादर केले जाते. प्राचीन संस्कृत नाट्यगृहातील नाटक सादर करणारा हा एकमेव जिवंत कला प्रकार आहे.
केरळमध्ये त्याचा हजारो वर्षांचा दस्तऐवजीकरण इतिहास आहे, परंतु त्याची उत्पत्ती कधी झाली याविषयी माहित नाही. प्राचीन भारत, विशेषत: केरळमधील मंदिरांमध्ये नाट्य-नाट्य पूजा सेवांमध्ये कुटियट्टम् आणि चाकियार कुथू हे होते. कुटियट्टम् व चाकियार कुथू ही प्राचीन कला प्रकार कुथूपासून निर्माण झाले, ज्याचा उल्लेख संगम साहित्यात बर्‍याच वेळा आढळतो आणि त्यानंतरच्या पल्लव, पंडियान (पांड्य), चेर आणि चोल कालखंडातील कथा, कुंथूशी संबंधित शिलालेख, तंजोर, तिरुविदामरूथुर, वेदाराण्यम, तिरुवरूर आणि ओमामपुलीयूरच्या मंदिरांमध्ये दिसतात. तेवरम आणि प्रबंदम स्तोत्रे गायनाबरोबरच त्यांना उपासना सेवेचा अविभाज्य भाग मानले गेले. या सेवांच्या कार्याचे लेखक म्हणून सूचीबद्ध केलेल्यांपैकी प्राचीन राजे आहेत. चोल आणि पल्लव काळात प्राचीन उपखंडात याची नोंद आहे. राजसीम्हा नावाच्या पल्लव राजाला तामिळ भाषेतील कैलासोधरणम् या नाटकाचे लेखन करण्याचे श्रेय दिले गेले आहे.
चोल राजवंशाचा एक प्राचीन राजा कुलाशेखर वर्मन चेरमन पेरुमल (ज्याने महोदयपुरम (आधुनिक कोडुंगल्लूर) पासून राज्य केले) याने कुटियट्टममध्ये सुधारणा केली, विदुषकासाठी स्थानिक भाषेची ओळख करुन दिली आणि नाटकाच्या सादरीकरणामध्ये सुधारणा केली असे मानले जाते. त्याने स्वत: सुभद्राधनंजयम आणि तापातिसमवरन ही दोन नाटके लिहिली आणि टोलान नावाच्या ब्राह्मण मित्राच्या मदतीने रंगमंचावर त्यांच्या सादरीकरणाची व्यवस्था केली. ही नाटके अजूनही सादर केली जातात. या व्यतिरिक्त पारंपरिकपणे सादर केलेल्या नाटकांमध्ये शक्तीभद्रातील एस्कार्याकुडामणी, निलकंथाचे कल्याणसौगंधिका, बोधयानाचा भगवद्जजुका, हर्षाचा नागानंद, तसेच अभिसेका व प्रतिमा यांच्यासह अनेक नाटकांचा समावेश आहे.
कुटियट्टम् मधील चरित्रांना चाक्यार (कलाकार), नांब्यार (वादक), व नांग्यार (स्त्री पात्र) या नावांनी ओळखले जाते. सूत्रधार आणि विदूषक हे सुद्धा कुटियट्टम् या शैलीतील विशेष पात्र आहेत. मुकाभिनय, मुख मुद्रा, नेत्र प्रक्षेप याद्वारेच भाव आणि अर्थ स्पष्ट केले जातात. याबरोबरच नृत्यातील पदांच्या सस्वर पठणासोबतच विविध हस्तमुद्रांचे सादरीकरण केले जाते. या शैलीमध्ये केवळ विदुषकालाच बोलण्याचे स्वातंत्र्य असते. तो विविध पदांच्या अर्थाचे स्पष्टीकरण दर्शकासमोर सहज सोप्या भाषेमध्ये करतो. मुख्य अभिनेता हा एक चाक्यार आहे जो मंदिरात किंवा कुथंबळममध्ये धार्मिक रीतीने कुथू आणि कौडीअट्टम करतो. चाक्यार महिला, इलोटामास यांना भाग घेण्याची परवानगी नाही. त्याऐवजी नानग्यारम्मा यांनी स्त्री भूमिका साकारल्या आहेत. कुटियट्टम् सादरीकरणे बर्‍याचदा लांबीचे आणि विस्तृत असतात. अनेक रात्री १२ ते १५० तासांपर्यंत असतात. संपूर्ण कुटियट्टम् कामगिरीमध्ये तीन भाग असतात. यापैकी पहिला पुरप्पाडु आहे, जेथे नृत्याच्या पैलूबरोबरच एखादा अभिनेता एक कविता करतो. त्याखालोखाल निर्वाणम म्हणजे अभिनय वापरून नाटकाच्या मुख्य पात्राची मनःस्थिती दर्शविणारा अभिनेता. मग तिथे निर्वाहनम आहे, एक पूर्वगामी, जो प्रेक्षकांना प्रत्यक्ष नाटकाच्या सुरुवातीस नेतो. अभिनयाचा शेवटचा भाग म्हणजे कुडीअट्टम,जे स्वतः नाटक आहे. पहिल्या दोन भागांमध्ये एकल कृत्ये असताना, कुटियट्टम् मध्ये स्टेजवर काम करण्यासाठी आवश्यक तितके पात्र असू शकतात.
मंदिरामध्ये ज्या ठिकाणी कुटियट्टम् शैलीच्या अभिनयाचे सादरीकरण होते तेथे मंचासाठी कुट्टाम्बलम तयार केला जातो. याची रंगभूषा आकर्षक असते. एक मोठा दीपक लावून प्रकाशाचे आयोजन केले जाते. मंचाच्या पाठीमागे दोन मिषाव (दोन ढोल) ठेवलेले असतात. त्या ठिकाणाहूनच नाँग्यार स्त्रिया ताल देण्याची काम करतात. काही मंदिरांमध्ये स्थापित रंगमंचावरील छतावर पौराणिक दृश्य रेखांकित केले जातात. रंगमंच देवस्थान समोर ठेवून व्यवस्था केली जाते. रंगमंचाला केळी, नारळ अशा झाडांची पानं व फुलं यांनी सजवले जाते. दिपकाजवळच शेतातील धान्य ठेवले जाते. येथूनच अनुष्ठानाची सुरुवात केली जाते. एक नांब्यार नेपथ्यामधून पवित्र जल घेऊन रंगमंचावर टाकण्याचे काम करते याचवेळी नांदी पाठ किंवा मांगलिक स्तोत्राचे पठण केले जाते. त्यानंतर संगीताच्या सूरतालावर सूत्रधार नाचत पदांचे सस्वर पठन करत रंगमंचावर प्रवेश करतो.
सादरीकरणाच्या क्रमामध्ये दोन ढोल अर्थात मिषाव दोन दरवाजाच्या मधोमध ठेवली जातात. कुझित्ताल याचे वादन नांग्यारद्वारा गायनासोबत केले जाते. यासोबतच इडक्का वादन एका छोट्या छडीने केले जाते. याशिवाय उपयोगात आणले जाणारे संगीत वाद्यांमध्ये कोमा, कुरूनकुजल व शंख यांचा समावेश होतो. कुटियट्टम् या शैली मधील मिषाव हे मुख्य वाद्य आहे. यासोबतच झांज, मंजीरा, ढोल, सिंग, मदलम, कोंभू, आणि कुझाल या इतर वादयांचाही उपयोग केला जातो.
कुटियट्टम् या शैलीची एक विशेषता म्हणजे संपूर्ण नाटक एक सादरीकरण हे एका दिवसात न करता पाच-सहा दिवसात पूर्ण केले जाते. याच्या सादरीकरणाचा क्रम पूर्वनिर्धारित असतो. यामध्ये प्रस्तापन, निर्वाहन, पुरुषार्थएम, विनोडम, वाचणम्, आशनम, राजसेवा, अशा विविध क्रिया केल्या जातात ज्याच्या माध्यमातून सामाजिक कृती, अन्याय, दमन, सत्तेचा दुरुपयोग यासारख्या विषयावर प्रहार केला जातो. नंब्यरुटे तमिळमध्ये शुद्ध मल्याळम या भाषेत नाब्यारद्वारे अभिनय कथेचा सार सादर केला जातो. चारी, करण, अंगहार याच्या अनुसार अमूर्त क्रिया केल्या जातात. त्यानंतर समय विस्तार याच्या सादरीकरणाच्या अगोदर पात्र आपला जीवन चरित्र प्रस्तुत करून आपला परिचय देतात व नाटकाचा प्रारंभ केला जातो. कुटियट्टम् ही कला रंगबिरंगी प्रतीकात्मक वेशभूषा आणि रंगभूषा याद्वारे कलाकारांच्या माध्यमातून हस्त अभिनय, मुख अभिनय आणि नेत्र अभिनय याद्वारे सादर होणारी सशक्त नृत्यनाट्यशैली आहे.
कुटियट्टम् या शैलीमध्ये सादर होणारी काही नाटके – भासाचे बालचरित्र, प्रतिज्ञायौगंधरायण, आणि हर्ष याचे नागानंद. याबरोबरच इतर नाटकांमध्ये धनंजय, चुडामणी, नागानंद यांचे चरित्र जिमुतवाहन हे प्रमुख आहेत. धनंजय मधील अर्जुन आणि चुडामणी मधील राम या सर्व पात्रांची वेशभूषा इतर कलाकारांपेक्षा वेगळी व चमत्कारिक तयार केली जाते. या नृत्यशैलीची वेशभूषा व रंगभूषा कथकली नृत्य प्रमाणे केली जाते. पारंपरिकरित्या कुटियट्टम् हा एक विशिष्ट कला प्रकार होता ज्याला हिंदू मंदिरात कुथंभलम् नावाच्या विशेष ठिकाणी सादर केले जात असे आणि या कामगिरीवर प्रवेश केवळ जाती हिंदूंसाठीच मर्यादित होता. तसेच, कामगिरी पूर्ण होण्यास सुमारे चाळीस दिवस लागत. केरळमध्ये एकोणिसाव्या शतकातील सरंजामशाही व्यवस्थेच्या संकटामुळे कुटियट्टम कलावंतांच्या पार्श्वभूमीवर आळा बसला आणि त्यांना गंभीर आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागला. विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात पुनरुज्जीवनानंतर, कुटियट्टम् यांना पुन्हा एकदा निधीचा अभाव निर्माण झाला, ज्यामुळे या व्यवसायात पेचप्रसंगाचे सावट निर्माण होते.
कुटियट्टम् या शैलीचे प्रमुख कलाकार म्हणून मणि माधव चाकियार, सन १९८० मध्ये आंतरराष्ट्रीय कला प्रेक्षकांसमोर ही कला सादर करणारे प्रथम कुटियट्टम् कलावंत म्हणून काम करणारे अम्मनूर माधव चाकियार होत. सन १९८१ मध्ये केरळमधील पारंपरिक कला प्रकारांना प्रोत्साहन देणारी संस्था, मार्गी येथील पहिले निवासी गुरु बनलेल्या मोझीकुलम कोचुकुट्टन चाकियार होय. मणि माधव चाकीयार यांचे शिष्य आणि पुतणे असलेल्या मणि दामोदरा चाकीयार हे पारंपरिक भक्ती कुटियट्टमचे कलाकार आहेत. चाकियार समाजाच्या वडिलांनी परंपरेने आपल्या तरुणांना ही कलाकृती शिकविली. १९५० च्या दशकापर्यंत हे केवळ चाकियार यांनी सादर केले होते. १९५५ मध्ये गुरु मणि माधव चाकियार यांनी प्रथमच मंदिराबाहेर कुटियट्टम् केले, यासाठी त्यांना कट्टर चाकियार समाजातील अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागले. १९६० च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात मारिया क्रिस्टोफर बायर्सकी या पोलिश विद्यार्थ्याने बनारस हिंदू विद्यापीठात भारतीय चित्रपटगृहात संशोधन केले होते. त्यांनी मणि माधव चाकियार यांच्यासमवेत कुटियट्टमचा अभ्यास केला आणि कलाप्रकार शिकणारी पहिली नॉन चाक्यर/नाम्बियार झाली. किल्लिकुरुसिमंगलम येथे ते गुरूंच्या घरी राहिले आणि पारंपरिक गुरुकुल पद्धतीने शिक्षण घेतले. १९६२ मध्ये कला आणि संस्कृत अभ्यासक व्ही. राघवन यांच्या नेतृत्वात मद्रासच्या संस्कृत मंडळाने गुरु मणि माधव चाकियार यांना चेन्नईमध्ये कुटियट्टम करण्यासाठी आमंत्रित केले. इतिहासात प्रथमच केरळच्या बाहेर कुटियट्टम सादर करण्यात आला. त्यांनी अभ्याका, सुभद्राधान्य आणि नागदा या नाटकांमधून तीन रात्री कुटियट्टम सादर केले. युनेस्कोने भविष्यातील पिढ्यांपर्यंत कलाप्रकाराचा प्रसार करण्यासाठी आणि नवीन प्रेक्षकांच्या विकासास प्रोत्साहन देण्यासाठी कुटियट्टम संस्था आणि गुरुकलांचे जाळे तयार करण्याची मागणी केली आहे. इरिंजालकुडामधील नटनाकराली ही कुटियट्टम या शैलीला पुनरुज्जीवन करणारी एक प्रमुख संस्था आहे. तिरुअनंतपुरममधील मार्गी थिएटर ग्रुप ही केरळमधील कथकली आणि कुडीअट्टोमच्या पुनरुज्जीवनासाठी समर्पित केलेली आणखी एक संस्था आहे. नेपथ्य ही मूझीकुलम येथे कुटियट्टम आणि संबंधित कला प्रकारांना प्रोत्साहन देणारी संस्था आहे. कलामंदलम शिवन नंबूदीरी (२००७), पेनकुलम रमण चाकियार (२०१०) आणि पेनकुलम दामोदरा चाकियार (२०१२) या कुटियट्टम कलावंतांना संगीत नाटक अकादमीने पुरस्कार प्रदान केलेले आहेत.
संदर्भ :
- Panikar, K.N., Chakkyar, Mani Madhava: The Master at Work, Sangeet Natak Akademi, New Delhi, 1994.
- Das, Bhargavinilayam, Mani Madhaveeyam, Department of Cultural Affairs, Government of Kerala, 2008.
Discover more from मराठी विश्वकोश
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
