ओतोगिझोशी : अभिजात जपानी साहित्यातील मुरोमाची कालखंडातील कथा साहित्यप्रकार. तत्कालीन साहित्य प्रवाहात या साहित्यप्रकाराचा नव्याने उदय झालेला दिसतो. मुरोमाची कालखंड (इ.स.१४-१६ वे शतक) ते एदो कालखंड (इ.स.१७-१९ शतक) हा ओतोगिझोशी या साहित्यप्रकाराचा कालखंड मानला जातो. ओतोगि या शब्दाचा अर्थ साथीदार असा होतो. त्यामुळे ओतोगिझोशीचा शब्द्श: अर्थ साथीदारांची कथा असा होतो. इ.स.१७२५ पर्यंत या प्रकाराला काही नाव नव्हते. ओसाका, जपान येथील प्रकाशकाने शुगेनओतोगिबुंको या नावाने २३ सचित्र पुस्तिकांचे १७२५ ला प्रकाशन केले. त्यानंतर इतर प्रकाशकांनी पण शुगेनओतोगिबुंकोच्या वेगवेगळ्या रूपांतरीत आवृत्त्या प्रकाशित केल्या, त्यानंतर या प्रकाराला ओतोगिझोशी म्हटले जाऊ लागले. ओतोगिझोशीचे वैशिष्ट्य म्हणजे या कथा सचित्र असून, त्याचे स्वरूप एखाद्या कागदाच्या गुंडाळी (स्क्रोल) सारखे असते. यातील चित्रे प्राचीन काळातील असून, ती विनोदी असतात. जपानी मांगाची (व्यंगचित्र) सुरुवात ह्या चित्रांपासून झाली असावी असे म्हटले जाते. ह्या कथा छोट्या आहेत. अमीर उमराव, बौद्ध भिक्षू, सामुराई योद्धे, नंतरच्या काळात उदयाला आलेला व्यापारी वर्ग यांनी त्या लिहिल्या आहेत.
अभ्यासकांनी ओतोगिझोशी ६ प्रकारात विभागल्या आहेत. १.अमीर उमरावांच्या कथा – ह्या कथांवर आधीच्या काळातील रोजनिशी या साहित्यप्रकाराचा पगडा दिसून येतो. विशेषत: गेंजी मोनोगातारी या साहित्यकृतीचा यांवर प्रभाव दिसतो. प्रेमकथांमध्ये शिनोबिने मोनोगातारी आणि वाकाकुसा मोनोगातारी या कथा प्रसिद्ध आहेत. या कथांचा शेवट मात्र दु:खद आहे. २. सामुराई कथा – या कथा मुख्यत्वे कामाकुरा कालखंडातील हेइके मोनोगातारी या साहित्यकृतीवर आधारीत आहेत.३.धार्मिक कथा. ४. सर्वसामान्यांच्या कथा. ५.परदेशी कथा (कोनज्याकु मोनोगातारी या साहित्यकृतीवर आधारित). ६. प्राणी कथा – बौद्ध कथांमध्ये मानवाखेरीज येणारे प्राणी घेऊन कथा लिहिल्या आहेत. समाजातील वेगवेगळ्या वर्गातील लोकांनी या कथा लिहिलेल्या असल्याने त्यांच्या विषयात वैविध्य दिसते. या कथांमध्ये दंतकथांचे पुनर्लेखन झाल्याचे आढळते.
इस्सुन बोशी (१ इंच ऊंची असलेला मुलगा) ही ओतोगिझोशी मधील एक लोकप्रिय कथा आहे. हा बुटका मुलगा क्योटो या राजधानीच्या शहरात नशीब काढण्यासाठी जातो. तिथे त्याला श्रीमंत दयाळू माणसाच्या घरी आश्रय मिळतो. इस्सुन बोशी त्या दयाळू माणसाच्या मुलीला एके दिवशी संकटातून वाचवतो. चमत्कार होऊन त्याची ऊंची वाढते आणि त्याचे त्या मुलीबरोबर लग्न होते, अशी ही कथा आहे. संकटांवर मात करून मिळवलेले यश दाखवणारी ही कथा आहे. सेत्सुवा या साहित्य प्रकारातून निर्माण झालेला हा प्रकार असल्याने, वापरलेली भाषा समजायला सोपी आहे. तसेच सचित्र असल्याने या कथा वाचकांना आकृष्ट करतात. मुरोमाची कालखंडात उदयाला आलेल्या या साहित्यप्रकाराचे ३०० ग्रंथ आहेत असे संगितले जाते, तरी लोकप्रिय ग्रंथ फक्त १०० असल्याचे दिसून येते. या कथांमध्ये अनेक विषयघटकांची पुनरावृत्ती झालेली दिसून येते. काही कथांची मुळे प्राचीन परिकथांमध्ये दिसतात. काही कथांचे कथानक घेऊन दोज्योजी सारखी नाटके रचली गेली आहेत. इस्सुन बोशी आणि उराशिमा तारो या कथा लोककथा म्हणून समोर येतात.
संदर्भ :
- Kodansha, Kodansha Encyclopadia Of Japan, Vol.6, New York, 1983.
समीक्षक : निस्सीम बेडेकर
