देशपांडे, वसंतराव बाळकृष्ण : (२ मे १९२० –३० जुलै १९८३). संगीतामध्ये सतत नाविन्याचा शोध घेत आणि आपली कला वेगळेपणाने जोपासत राहून संगीतातील व संगीत रंगभूमीवरील कारकीर्द गाजविणारे प्रसिद्ध कलाकार. वसंतराव यांचा जन्म अकोला जिल्ह्यातील मूर्तिजापूर येथे संगीताची आवड असणाऱ्या कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील बाळकृष्णबुवा हे तबलावादक तर आजोबा गोविंदराव हे गायक होते. वसंतरावांच्या वडिलांच्या निधनानंतर त्यांच्या आई राधाबाई या नागपूरला आल्या. त्या शिक्षिका होत्या. त्यांनाही गायन, नाटक इ.ची आवड होती. ते बाळकडू वसंतरावांनाही मिळाले. वसंतरावांच्या शैक्षणिक कारकीर्दीस नागपूरमध्ये सुरुवात झाली. संगीताच्या प्रारंभिक शिक्षणासाठी वयाच्या सातव्या वर्षी ते ग्वाल्हेर घराण्याचे गायक शंकरराव सप्रे यांच्या श्रीराम संगीत विद्यालयात दाखल झाले. गाणे शिकता शिकता ते तबलाही वाजवायला शिकले. लहानग्या वसंतरावांनी १९३१ साली कोल्हापूर सिनेटोनच्या कालिया मर्दन या चित्रपटात कृष्णाची भूमिका केली, जी खूप गाजली. कोल्हापूरच्या वास्तव्यात त्यांना उस्ताद अल्लादियाखाँ, भूर्जीखाँ, घम्मनखाँ, शंकरराव सरनाईक, गोविंदराव टेंबे यांच्यासारख्या संगीतातील दिग्गजांचा सहवास लाभला. १९३८ साली ते मॅट्रिक झाले.
वसंतरावांच्या एका मामांची उठबस दीनानाथ मंगेशकरांच्या बलवंत संगीत मंडळीत होती आणि ते वसंतरावांना नाटकांना बरोबर घेऊन जात असत. त्यातूनच त्यांना नाट्यसंगीताची आवड निर्माण झाली. त्यांचे नाट्यप्रेम आणि आवाज पाहून दीनानाथांनी वसंतरावांना काही नाट्यगीते स्वत: शिकविली. त्यानंतर वसंतराव लाहोरला त्यांच्या दुसऱ्या मामांकडे शिकण्यासाठी राहिले. तेथे त्यांनी असद अली खाँ (पतियाळा घराणे) यांच्या मारवा रागाची तालीम घेतली. सुरेशबाबू माने (किराणा घराणे), अमानत अली खाँ (भेंडीबाजार घराणे), कुमार गंधर्व (ग्वाल्हेर घराणे) आणि रामकृष्णबुवा वझे (ग्वाल्हेर घराणे) अशा संगीत दिग्गजांकडून ते अनेक घराण्याची गायकी शिकले आणि यामधून स्वत:ची अशी वेगळी शैली त्यांनी निर्माण केली आणि परिणामकारक रीत्या रसिकांवर ठसवली. ‘‘माझे घराणे माझ्यापासूनच सुरू होते’’ असे ते सार्थ अभिमानाने म्हणत असत. संगीतामधील नवनवीन गोष्टींचा ध्यास घेऊन त्या आत्मसात करण्याचा त्यांचा प्रयत्न असे. उत्तम गळा, चौफेर नजर, रसीला स्वभाव आदी कारणामुळे त्यांचे गायन रसिकांना आकृष्ट करून घेई. महाराष्ट्रातील रूढ गायकीच्या सुभग दर्शनाच्या बरोबरीनेच पंजाबी बाजाच्या हरकती देखील ते सहजतेने घेत. त्यांची गायकी लयदार, तडफदार, आक्रमक होतीच; पण प्रसंगी ती मृदू आणि भावूक देखील होत असे. ते तबला उत्तम वाजवीत, त्यामुळे तो रंग देखील ते छान जमवीत. रागदारी संगीताबरोबरीनेच ते ठुमरी, गझल, टप्पा, भजन, अभंग, चित्रपटगीते, लावणी असे विविधप्रकार मनापासून गात. संगीत नाटकांमधील त्यांच्या भूमिका देखील त्यांनी गायन आणि बहारदार अभिनयाने गाजविल्या. ‘कट्यार काळजात घुसली’ या नाटकामधील खाँसाहेब ही व्यक्तिरेखा त्यांच्या अभिनयाने प्रसिद्ध झाली. नाट्यसंगीताचा इतिहास ते बहारीने आणि अधिकारवाणीने मांडत. चरितार्थासाठी त्यांनी बराच काळ पुण्याच्या सैनिकी खात्यात नोकरी केली; पण १९६५ साली त्यांनी या नोकरीचा राजीनामा दिला आणि पूर्णवेळ ते गाण्यामध्येच रमले. काही मराठी चित्रपटांत त्यांनी भूमिका केल्या तसेच अनेक मराठी चित्रपटांत त्यांनी पार्श्वगायन केले. त्यातील अनेक गाणी अतिशय गाजली. मराठी नाट्यविश्वात प्रसिद्ध असलेल्या ‘रंगायन’ या संस्थेमध्ये नंतरच्या काळात त्यांचाही सहभाग होता.
१९६२ साली त्यांनी गांधर्व महाविद्यालयाची संगीताचार्य (डॉक्टरेट) ही पदवी मिळविली. १९८३ साली त्यांना संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार प्राप्त झाला. पुणे येथे त्यांचे निधन झाले. त्यांना आशा व वृंदा या कन्या आणि विजय (बापू) हा मुलगा ही तीन मुले आहेत. आजचे सुप्रसिद्ध गायक राहुल देशपांडे हे विजय यांचेच सुपुत्र आहेत.
वसंतरावांच्या स्मृतीनिमित्त नागपुरात सिव्हिल लाईन भागात त्यांच्या नावाने भव्य, आकर्षक अशा ‘वसंतराव देशपांडे सभागृहाची’ निर्मिती करण्यात आली. त्यानंतर त्यांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ तीन ते चार दिवसांचा शास्त्रीय संगीत महोत्सव सुरू करण्यात आला. ‘मी वसंतराव’ हा त्यांचा चरित्रपट २०२२ मध्ये प्रसिद्ध झाला. महाराष्ट्रातील रसिक प्रेक्षकांच्या मनात आदराचे स्थान असलेल्या वसंतराव देशपांडे आणि पु.ल. देशपांडे यांच्यातील मैत्रीचे पैलू या चित्रपटातून समोर आले आहेत. या चित्रपटात राहुल देशपांडे या त्यांच्या नातवाने त्यांची भूमिका साकारली आहे.
संदर्भ :
- वसंतराव देशपांडे प्रतिष्ठान संपा., वसंतराव देशपांडे एक स्मरण, पुणे.
- देशपांडे, राहुल, ‘प्रयोगशील प्रतिभावंत’, महाराष्ट्र टाईम्स ‘संवाद’ पुरवणी.
