उत्तरायण व दक्षिणायन (Summer Solstice and Winter Solstice)

भौगोलिक दृष्ट्या सूर्याच्या दक्षिणेकडून उत्तरेकडे आणि उत्तरेकडून दक्षिणेकडे होणाऱ्या भासमान भ्रमणाला अनुक्रमे उत्तरायण व दक्षिणायन असे म्हणतात. २२ डिसेंबर ते २१ जून या कालावधीत सूर्याचे उत्तरायण चालू असते, तर २१ जून ते २२ डिसेंबर या कालावधीत दक्षिणायन चालू असते. पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर विषुववृत्ताच्या उत्तरेस सामान्यपणे २३.५ अंश उ. अक्षवृत आणि दक्षिणेस २३.५ अंश द. अक्षवृत्त या काल्पनिक अक्षवृत्तांना अनुक्रमे ‘कर्कवृत्त’ व ‘मकरवृत्त’ असे म्हणतात; ही भोगोलिक अयनवृत्ते आहेत. अयनवृत्त या शब्दातील ‘इ’ या धातूचा अर्थ ‘जाणे’ असा आहे. सूर्याचे उत्तरेकडे जाणे म्हणजे उत्तरायण व दक्षिणेकडे जाणे म्हणजे दक्षिणायन. कर्कवृत्त आणि मकरवृत्त ही सूर्याच्या उत्तरायण व दक्षिणायणाच्या कमाल मर्यादा दाखवितात. कर्कवृत्त आणि मकरवृत्तांपासून सूर्याचे अयन बदलते म्हणून त्यांना ‘अयनवृत्ते’ असे म्हणतात आणि २१ जून व २२ डिसेंबर या दिवसांना ‘अयनदिन’ म्हणतात. पृथ्वीचे परिभ्रमण, तिच्या परिवलनाच्या आसाचा तिच्या सूर्याभोवतीच्या कक्षेच्या पातळीशी असलेला ६६.५ अंशाचा कोन आणि आसाचा सतत एकाच दिशेकडे असलेला कल, यांमुळे कोणत्याही ठिकाणी दररोज मध्यान्हीचा सूर्य आकाशात एकाच ठिकाणी दिसत नाही. २१ जूनपासून ते २२ डिसेंबरपर्यंत तो दररोज आदल्या दिवसापेक्षा अधिकाधिक दक्षिणेस गेलेला दिसतो, तर २२ डिसेंबरपासून २१ जूनपर्यंत तो दररोज आदल्या दिवसापेक्षा अधिकाधिक उत्तरेस गेलेला दिसतो. सूर्याच्या या उत्तरेकडून दक्षिणेकडे (२१ जून ते २२ डिसेंबर) आणि दक्षिणेकडून उत्तरेकडे (२२ डिसेंबर ते २१ जून) होणाऱ्या भासमान भ्रमणाला अनुक्रमे दक्षिणायण व उत्तरायण म्हणतात.

सूर्य २१ जूनला कर्कवृत्तावर असतो. या दिवशी कर्कवृत्तावर लंबरूप सूर्यकिरणे पडतात, म्हणजे तेथे त्या दिवशी मध्यान्हीचा सूर्य बरोबर डोक्यावर (खस्वस्तिकी) आलेला दिसतो. २१ जूनपासून सूर्याचे उत्तरायण संपून दक्षिणायन सुरू होते, म्हणजेच सूर्य कर्कवृत्तापासून दक्षिणेकडे सरकू लागतो. २३ सप्टेंबर रोजी विषुववृत्तावर पोहोचून तसाच दक्षिणेकडे सरकत २२ डिसेंबर रोजी मकरवृत्तावर पोहोचतो. २२ डिसेंबरला मकरवृत्तावर लंबरूप सूर्यकिरणे पडतात; तेथे सूर्य डोक्यावर येतो. २२ डिसेंबरपासून सूर्य मकरवृत्तावरून परत उत्तरेकडे सरकू लागतो, म्हणजेच सूर्याचे दक्षिणायन संपून उत्तरायण सुरू होते. २१ मार्च रोजी सूर्य विषुववृत्तावर पोहचतो, तसाच तो पुढे उत्तरेकडे सरकत २१ जून रोजी कर्कवृत्तावर पोहोचतो.

उन्हाळी अयनदिन व हिवाळी अयनदिन असे दोन अयनदिन असतात. उत्तर गोलार्धाच्या दृष्टीने २१ जून रोजीच्या अयनदिनाला उन्हाळी अयनदिन म्हणतात, तर २२ डिसेंबर रोजीच्या अयनदिनास हिवाळी अयनदिन म्हणतात. २१ जून रोजी पृथ्वीचा उत्तरध्रुव सूर्याकडे कललेला असतो. या दिवशी कर्कवृत्तावर सूर्य थेट खस्वस्तिकी आलेला असतो आणि तेथे सूर्यकिरणे लंबरूप पडतात. यास उन्हाळी किंवा उत्तर अयनदिन (विष्टंभ) असे म्हणतात. उन्हाळी अयनदिनाला उत्तर गोलार्धात वर्षातील सर्वांत मोठा दिवस व सर्वांत लहान रात्र असते. २२ डिसेंबर रोजी पृथ्वीचा दक्षिण ध्रुव सूर्याकडे कललेला असतो. या दिवशी सूर्य मकरवृत्तावर खस्वस्तिकी आलेला असतो आणि तेथे सूर्यकिरणे लंबरूप पडतात; परंतु उत्तर गोलार्धाच्या दृष्टीने त्या दिवसाला हिवाळी किंवा दक्षिण अयनदिन (अवष्टंभ) म्हणतात. या दिवशी दक्षिण गोलार्धात सर्वांत मोठा दिवस व सर्वांत लहान रात्र असते.

उत्तरायणाच्या कालावधीत २१ मार्च रोजी आणि दक्षिणायनाच्या कालावधीत २३ सप्टेंबर रोजी सूर्य विषुववृत्तावर आलेला असतो. या दोन दिवशी पृथ्वीवर सर्व ठिकाणी दिनमान व रात्रिमान समसमान असते. या दोन दिवसांना ‘विषुवदिन’ असे म्हणतात. अयनवृत्तांच्या दरम्यानच्या म्हणजेच कर्क व मकरवृत्तांदरम्यानच्या प्रदेशाला ‘उष्ण कटिबंध’ असे  म्हणतात. उष्ण कटिबंधीय प्रदेशातील प्रत्येक ठिकाणी वर्षातून फक्त दोन दिवशी सूर्य डोक्यावर येतो. कर्कवृत्त आणि मकरवृत्त या सूर्याच्या भासमान भ्रमणाच्या अनुक्रमे उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील कमाल मर्यादा असल्यामुळे कर्कवृत्ताच्या उत्तरेकडील प्रदेशात आणि मकरवृत्ताच्या दक्षिणेकडील प्रदेशात सूर्य कधीही बरोबर डोक्यावर, खस्वस्तिकी येत नाही.

संदर्भ : Mitchell, Joe, Winter Solstice, 2022.

समीक्षक : शंकर चौधरी