दिवस व रात्र (Day and Night)

सूर्योदय ते सूर्यास्त म्हणजे जो उजेडाचा कालावधी असतो, त्याला दिवस आणि सूर्यास्त ते सूर्योदय यांदरम्यान जो अंधाराचा कालावधी असतो, त्याला रात्र म्हणतात; परंतु कालगणनेच्या बाबतीत सामान्यत: चोवीस तासांच्या कालावधीला ‘अहोरात्र’ किंवा पुष्कळदा ‘दिवस’ असेच म्हणतात. महिन्याचे किंवा वर्षाचे अमुक दिवस किंवा एखादी घटना अमुक दिवशी घडली, असे म्हणताना चोवीस तासांचा दिवसच अभिप्रेत असतो. दिवस या शब्दाच्या या दोन अर्थांचा घोटाळा टाळण्यासाठी सूर्योदय ते सूर्यास्त या काळाला दिवस (दिनमान) आणि सूर्यास्त ते सूर्योदय या काळाला रात्र (रात्रिमान) म्हणतात.

पृथ्वीचा भौगोलिक उत्तर ध्रुव व दक्षिण ध्रुव यांना जोडणारी व तिच्या केंद्रबिंदूतून जाणारी काल्पनिक रेषा म्हणजे ‘पृथ्वीचा अक्ष’ होय. पृथ्वी गोलाकार असून ती याच अक्षाभोवती म्हणजेच स्वत:भोवती पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फिरत असते. या तिच्या गतीला परिवलन किंवा स्वांगपरिभ्रमण असे म्हणतात. परिवलनामुळे पृथ्वीवर दिवस-रात्र होतात. पृथ्वी स्वत:भोवती चोवीस तासांमध्ये एक प्रदक्षिणा पूर्ण करते. या कालावधीस एक दिवस म्हणतात. स्थूलमानाने यापैकी अर्धा काळ उजेडाचा (दिवस) व अर्धा काळ अंधाराचा (रात्र) असतो. परिवलनामुळे तिचा सूर्यासमोरील उजेडाचा भाग क्रमश: अंधारात जातो व अंधारातील भाग क्रमश: उजेडात येत असतो. पृथ्वीच्या परिवलनामुळेच सर्व ठिकाणी दिवसामागून रात्र व रात्रीमागून दिवस अनुभवास येत असतात. सूर्याच्या प्रकाशामुळे पृथ्वीचा जो निम्मा भाग प्रकाशित असतो, त्याच्यावर दिवस आणि जो बाकीचा निम्मा भाग अप्रकाशित असतो त्याच्यावर रात्र असते. हे दोन भाग एकमेकांपासून वेगळे करणाऱ्या वर्तुळाला ‘प्रकाशवृत्त’ म्हणतात. सूर्योदयापूर्वी थोडा वेळ व सूर्यास्तानंतर थोडा वेळ संधिप्रकाश असतो. विषुववृत्तापासून जो जो दूर जावे, तो तो संधिप्रकाश अधिक काळपर्यंत मिळत राहतो.

पृथ्वीच्या परिवलनामुळे, म्हणजेच ती स्वत:भोवती पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फिरत असल्यामुळे, आपल्याला सूर्य व इतर तारे पूर्वेकडे उगवून पश्चिमेकडे मावळताना दिसतात. कोणत्याही ठिकाणी सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंतच्या काळात सूर्य जेव्हा आकाशात जास्तीत जास्त उंचीवर (खस्वस्तिकी) येतो, तेव्हा मध्यान्ह होते. या वेळी त्या ठिकाणापासून जाणारे रेखावृत्त बरोबर सूर्यासमोर आलेले असते आणि त्या रेखावृत्तावर कोठेतरी सूर्यकिरण भूपृष्ठाशी काटकोन करून पडतात. सूर्यास्तापासून सूर्योदयापर्यंतच्या काळात ज्यावेळी त्या ठिकाणाच्या रेखावृत्ताच्या बरोबर विरुद्ध बाजूचे, म्हणजे त्या रेखावृत्तापासून १८० अंश अंतरावरील, रेखावृत्त बरोबर विरुद्ध बाजूस सूर्यासमोर आलेले असते, त्यावेळी त्या ठिकाणी मध्यरात्र झालेली असते. कोणत्याही ठिकाणी सूर्योदय, मध्यान्ह, सूर्यास्त, मध्यरात्र व पुन्हा सूर्योदय या वेळा एकामागोमाग क्रमाने येत असतात. पृथ्वीवर वर्षभर दिवस रात्रीचा कालावधी सारखा नसतो, तर दिनमान व रात्रिमान यांच्यात असमानता आढळते. पृथ्वीच्या परिवलनाचा आस तिच्या सूर्याभोवतीच्या कक्षेच्या पातळीशी ६६.५ अंशाचा कोन करून कललेला असतो आणि त्याचा रोख सतत एकाच दिशेकडे म्हणजे जवळजवळ ध्रुवताऱ्याकडे असतो. आसाच्या या कलण्यामुळे कधी पृथ्वीचा उत्तर ध्रुव सूर्याकडे कललेला असतो, तर कधी दक्षिण ध्रुव सूर्याकडे कललेला असतो. त्यामुळे पृथ्वीवर दिनमान व रात्रिमानात असमानता निर्माण झालेली आढळते. फक्त २१ मार्च व २३ सप्टेंबर या तारखांना पृथ्वीवर दिवस व रात्र समसमान असतात. या दोन तारखांना विषुवदिन असे म्हणतात.

संदर्भ : Blackwood, Algernon, Day and Night Stories, London, 1917.

समीक्षक : शंकर चौधरी