अहंकार (Ego)

सांख्यांच्या सृष्ट्युत्पत्तीमधील एक अत्यंत महत्त्वाचे तत्त्व. प्रकृतीत त्रिगुणांची (सत्त्व, रज, तम) उलथापालथ होऊन सत्त्वगुण वरचढ झाला की, बुद्धी किंवा महत् हे तत्त्व निर्माण होते. बुद्धीनंतर उत्पन्न होणारे तत्त्व म्हणजे अहंकार. अध्यवसाय म्हणजेच निश्चय करण्याचे कार्य बुद्धीकडे असते. हा बुद्धीने केलेला निश्चय ही वृत्ती आहे. ही वृत्ती ‘अहम्’शी संबद्ध झाल्याशिवाय व्यक्त होऊच शकत नाही. म्हणून बुद्धीच्या अध्यवसायानंतरच अहंकार हे तत्त्व येते. लोकमान्य टिळकांच्या मते, एकीभूत प्रकृतीला भिन्नत्व आणण्यासाठी अहंकार हा प्रयोजक आहे.

सांख्यकारिकेत म्हटल्याप्रमाणे :

‘अभिमानोऽहङ्कारस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः |
एकादशश्च गणस्तन्मात्रः पञ्चकस्यैव ||’
‘सात्त्विक एकादशकः प्रवर्तते वैकृतादहङ्कारात् |
भूतादेस्तन्मात्रः स तामसस्तैजसादुभयम् ||’ (सां.का. २४ व २५)

अहंकार अर्थात अभिमान. दोन प्रकारचा सर्ग यापासून प्रवर्तित होतो.
१. अकरा इंद्रियांचा (पाच ज्ञानेंद्रिये – चक्षु, जिह्वा, रसना, श्रोत्र आणि नेत्र; पाच कर्मेंद्रिये – वाक्, पाणि, पाद, पायु आणि उपस्थ, आणि मन)
२. पंच तन्मात्रांचा (शब्द, स्पर्श, रूप, रस, गंध).

वस्तुतः अहंकार हा एकच असतो; परंतु सत्त्वगुणाची मात्रा अधिक असल्यास तो अकरा इंद्रियांनी युक्त असणारा सात्त्विक गण प्रवर्तित करतो. उलटपक्षी, तामस गण असणाऱ्या पंच तन्मात्रांचे प्रवर्तन तमोगुणाची मात्रा वाढल्यावर होते. अतएव अहंकाराच्या सात्त्विक (वैकृत) व तामस (भूतादी) अशा द्विविध प्रकारांतून सोळा तत्त्वांनी युक्त असा गण (अनुक्रमे अकरा इंद्रिये व पाच तन्मात्रा) प्रवर्तित होतो. तैजस अहंकार (रजोगुण) हा चल असल्याने तो सर्वत्र कारणीभूत होतो. किंबहुना, याच्याशिवाय ही निर्मिती संभवतच नाही.

संदर्भ :

• Apte, Vaman Shivaram, The student’s Sanskrit-English Dictionary, Delhi, 2011.
• Jha, Ganganath, Trans., Vachaspatimisra’s Comentary on the Sankhya-karika, Pune, 1965.
• Wilson, Horace Hagman, Sāṅkhya Kārikā or Sāṅkhya-Yoga, Mumbai, 1887.
• Larson, Gerald James, Classical Sankhya, An Interpretation of its History and Meaning, Delhi, 2005.
• कंगले, र. पं. संपा., सर्वदर्शनसंग्रह, मुंबई, १९८५.
• कुमठेकर, उदय, सांख्यदर्शन, पुणे, २००७.
• टिळक, बाळ गंगाधर, श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारहस्य, पुणे, १९७४.
• दीक्षित, श्रीनिवास हरि, भारतीय तत्त्वज्ञान, कोल्हापूर,२०१४.

समीक्षक – ललिता नामजोशी