सांख्यदर्शन

सांख्यांच्या सृष्ट्युत्पत्तीमधील एक अत्यंत महत्त्वाचे तत्त्व. प्रकृतीत त्रिगुणांची (सत्त्व, रज, तम) उलथापालथ होऊन सत्त्वगुण वरचढ झाला की, बुद्धी किंवा महत् ...

मानवाचा देह (पिंड, क्षेत्र किंवा शरीर) हे एक अद्भुत अस्तित्व आहे. सृष्टीतील पंचभौतिक पदार्थांचे ज्ञान प्राप्त करून घेण्यासाठी त्याची पाच ...

ज्ञानेंद्रिये ही संकल्पना इतकी महत्त्वाची आहे की, संस्कृतसाहित्यातील सहा दर्शनग्रंथांतून आणि श्रीमद्भगवद्गीतेतून या संकल्पनेचा उल्लेख आढळतो. ज्ञान देणारी इंद्रिये म्हणजे ...

तुष्टी या शब्दाचा शब्दश: अर्थ संतोष व समाधान असा आहे. सांख्यदर्शनामध्येही हा शब्द याच अर्थाने परंतु एक पारिभाषिक संज्ञा म्हणून ...

सृष्ट्युत्पत्तीची एक प्रक्रिया. त्रिवृत्करण ही संकल्पना छांदोग्योपनिषदात स्पष्टपणे मांडलेली दिसून येते. याच उपनिषदात या संकल्पनेचा उगम झालेला दिसतो. जगाच्या आरंभी ...

दुःख ही संकल्पना ‘भारतीय तत्त्वज्ञान’ या क्षेत्रात निरनिराळ्या अर्थांनी आपल्यासमोर येते. सांख्यांच्या तत्त्वप्रणालीत दुःखाचे तीन प्रकार सांगितले आहेत. सांख्यकारिकेमधील प्रारंभीची ...

अप्रिय वस्तूंप्रति असणारी क्रोधाची भावना म्हणजे द्वेष होय. महर्षी पतंजलींनी द्वेषाचा समावेश क्लेशांमध्ये केलेला आहे. द्वेषाचे स्वरूप त्यांनी ‘दु:खानुशयी द्वेष:’ ...

सांख्यदर्शनातील एक महत्त्वाची संकल्पना.तन्मात्र या शब्दाची व्याख्या ‘तदेव इति’ किंवा ‘सा मात्रा यस्य’ अशी सांगितली आहे. साम्यावस्थेत असणाऱ्या प्रकृतीत सत्त्व-रज-तम ...

अविद्येमुळे चैतन्यस्वरूप पुरुष (आत्मा) चित्ताशी तादात्म्याचा अनुभव करतो व स्वत:ला चित्ताद्वारे केल्या जाणाऱ्या सर्व क्रियांचा कर्ता समजतो. या कर्तृत्वाच्या अभिमानामुळे ...

सांख्यांच्या २५ तत्त्वांपैकी एक. अनेक विषयांमध्ये या संज्ञाचा वापर केला जात असून येथे फक्त सांख्य तत्त्वज्ञानाच्या अनुषंगाने ऊहापोह केला गेला ...