महाराष्ट्रातील एक जिल्ह्याचे ठिकाण आणि प्रसिद्ध पुरातत्त्वीय स्थळ. वत्सगुल्म, वत्स्यगुल्म, वासिम, वंशगुल्म इत्यादी नावांनीही त्याचा उल्लेख आढळतो. महाभारत, वात्स्यायनाचे कामसूत्र, पद्मपुराण, राजशेखरची काव्यमीमांसा, वत्सगुल्ममाहात्म्य इ. प्राचीन ग्रंथांतून तसेच वत्सगुल्म शाखेतील वाकाटक घराण्याच्या कोरीव लेखांतून वत्सगुल्मचा उल्लेख आहे. वत्सऋषींची तपोभूमी म्हणून ते विख्यात आहे. पौराणिक कथेनुसार येथील पद्मतीर्थात वासुकी ऋषीने प्रथम स्नान केले, म्हणून त्यास ‘वासुकी नगरʼ असेही नाव मिळाले. त्या शब्दाचे अपभ्रंश रूप ‘वाशिमʼ हे मुस्लिम राजवटीत रूढ झाले असावे. वाकाटकांच्या काळात वाशिम हे साहित्यिक घडामोडींचे महत्त्वाचे केंद्र होते. प्राकृत भाषेची ‘वच्छोमीʼ (वत्सगुल्मी) ही साहित्यशैली येथेच विकसित व लोकप्रिय झाली. वाकाटक राजवटीनंतर मात्र वत्सगुल्मचे महत्त्व ओसरले.
वाशिमचा प्राचीन इतिहास सुस्पष्ट नाही; तथापि वाकाटक घराण्याच्या एका शाखेची येथे राजधानी होती. या घराण्यातील राजांनी ३३०-५५० पर्यंत सभोवतालच्या भूप्रदेशांवर राज्य केले. नवव्या शतकातील राजशेखर कवीने या शहराला विद्या, कला व संस्कृती यांचे केंद्र म्हटले आहे. येथे काही वर्षे राष्ट्रकूट व नंतर यादव (१२१०-१३१८) घराण्यांची सत्ता होती. मोगल काळात (१५३०-१७५७) ते हैदराबादच्या निजामाच्या अखत्यारित होते. पुढे मराठे, पेशवे आदी सत्तांनी हा भाग ताब्यात ठेवला.
वाकाटक नृपती दुसरा विंध्यशक्ती याचा ताम्रपट १९३९ साली सापडल्यानंतर वाशिम पुन्हा प्रकाशझोतात आले. हा ताम्रपट ‘वत्सगुल्मʼ येथून राजाच्या ३७ व्या राज्यवर्धापनवर्षी देण्यात आला होता. वत्सगुल्म म्हणजेच वाशिम ही सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत वाकाटकांच्या पश्चिम शाखेची राजधानी होती. या पार्श्वभूमीवर १९९२-९३ व १९९४-९५ मध्ये महाराष्ट्र शासनाच्या पुरातत्त्व आणि वस्तुसंग्रहालये विभाग, नागपूर यांच्यातर्फे येथे गवेषण, उत्खनन करण्यात आले. हे उत्खनन फुकतपुरा येथील चामुंडेश्वरी मंदिरासमोर सर्वेक्षण क्र. २५६, श्री. इंगळे यांच्या शेतात आणि जैन क्षेत्रपालाचे आधुनिक देऊळ असलेल्या ‘लाला देऊळʼ अशा दोन ठिकाणी करण्यात आले.
श्री. इंगळे यांच्या शेतात केलेल्या उत्खननात १४×१२ मी. मापाचे अंडाकृती बांधकाम सापडले. या बांधकामासाठी भट्टीत भाजलेल्या विटा वापरल्या होत्या. या बांधकामाच्या केंद्रस्थानी विटांनी बांधलेला चौरस असून मध्यभागी एक अष्टकोनी खळगा आहे. हा बहुधा शिवलिंगाच्या शाळुंकेला आधार देण्यासाठी असावा. प्रत्येक कोपऱ्यात तारकाकार साधण्यासाठी इंग्रजी ‘एलʼ आकाराच्या भाजक्या विटांचा वापर केलेला दिसतो. समोर मंडपाचा चौथरा आहे. याशिवाय खापरे, मणी, मातीच्या मूर्ती व इतर वस्तू, लोखंडी वस्तू तसेच वाकाटक व क्षत्रप घराण्यांची नाणी सापडली. याच ठिकाणी शेतात उमा-महेश्वराची व शंखनिधीची प्रतिमा आढळली.
१९९४-९५ मध्ये लाला देऊळ या ठिकाणी उत्खनन करण्यात आले. हे उत्खनन ८०×८० मी.हून थोडे अधिकच मोठे होते. या उत्खननात १ मी. जाडीची प्राकाराची भिंत सापडली. ती सुमारे ७० मी. पूर्वपश्चिम धावत होती. या भिंतीला लागून इतरही काही बांधीव अवशेष सापडले. त्यांपैकी एक बांधकाम अंडाकार असून त्याच्या केंद्रभागातील अष्टकोनी बांधकाम वगळता ते पहिल्या उत्खननात मिळालेल्या बांधकामाशी तंतोतंत मिळतेजुळते होते. या टेकाडाच्या नैऋत्येस एका साध्या तारकाकृती पायावर बेतलेले अंडाकार बांधकाम सापडले. या बांधकामाला देवकोष्ठाची रचना केली होती. तीर्थकुंडाजवळ अष्टकोनी गर्भगृह व आयताकार मुखमंडप होता. इतर अवशेषांमध्ये लघुरूप मृत्तिकास्तंभ महत्त्वाचे आहेत. हे स्तंभ विटांप्रमाणेच भट्टीत भाजलेले आहेत. त्यांचे अजिंठा येथील भित्तिचित्रांत आढळणाऱ्या खांबांशी साधर्म्य आहे. या व्यतिरिक्त तवली, तोटीचे भांडे आणि घडवंचीवरील थाळी या महत्त्वाच्या मृण्मयी वस्तू आहेत. लाल लेपन केलेल्या मृदभांड्यांची पातळ नकली आवृत्ती वाशिम येथे सापडली. तसेच येथे सापडलेल्या नाण्यांचे हमलापुरी येथील नाण्यांशी साम्य आहे.
संदर्भ :
- Deotare, B. C.; Joshi P. S. & Parchure, C. N. Glimpses of Ancient Maharashtra, Bhartiya Itihas Sankalan Samitee and Deccan College Post-Graduate and Research Institute, Pune, 2013.
- Sali, Chetan, ‘Vakataka Culture : Archaeological Perspectiveʼ, Sanshodhak, March, 1998.
- जामखेडकर, अ. प. पुरासंचय भाग – १, अपरांत प्रकाशन, पुणे, २०१६
समीक्षक – कंचना भैसारे
