पक्षिवर्गाच्या पॅसेरीफॉर्मिस गणामधील म्युस्किकॅपिडी कुलातील कॉप्सिकस किंवा ट्रायकीक्सॉस या प्रजातींचे पक्षी. दयाळ पक्ष्यांची कॉप्सिकस सॉलॅरिस ही जाती प्रामुख्याने बांगला देश, श्रीलंका, भारत, इंडोनेशिया, थायलंड, सिंगापूर आणि फिलिपीन्स या देशांत आढळते. भारतात राजस्थानच्या रखरखीत भागाशिवाय हा पक्षी सर्वत्र आढळतो. बाग आणि वनराई तसेच खारफुटींच्या वनात दयाळ पक्षी मोठ्या संख्येने दिसतात. दयाळ हा बांगला देशाचा राष्ट्रीय पक्षी आहे.
दयाळ पक्षी बुलबुलएवढा सु. २० सेंमी. लांबीचा असतो. लहान आकाराच्या या पक्ष्याचे पंख काळे असतात आणि त्यावर मोठा उभा पांढरा पट्टा असतो. नराचे डोके, मान व पाठ काळी व पूर्ण पोट पांढरे असते. शेपूट लांब आणि मधली पिसे काळी व बाकीची पांढरी असतात. खाताना तसेच स्थिर बसल्यावर दयाळ शेपूट सतत वर-खाली हलवत असतो. नराच्या शरीरावरील काळे भाग मादीमध्ये तपकिरी रंगाचे असतात.
कीटक हे दयाळ पक्ष्याचे प्रमुख अन्न आहे. पांगारा, काटे-सावर यांच्या फुलातील मकरंद, रसाळ फळे, लहान सरडे व मासे अधूनमधून तो खातो. त्याचे घरटे मानवी वसतीजवळ असते. झाडांच्या खोडावरील भोके, भिंतीमधील खबदाडे, गटारांचे निकामी पाइप, रस्त्यावरील दिव्यांच्या निकामी शेड्स अशा ठिकाणी गवत, मुळ्या, केस यांच्यापासून दयाळ घरटे बांधतो. मार्च ते जुलै हा या पक्ष्याचा प्रजननकाळ असतो. विणीच्या हंगामात दयाळ भांडखोर बनतो. शेपटी पाठीवर उंचावणे, छाती फुगवणे, चोच आकाशाकडे करणे आणि मादीसमोर डोलणे अशा रीतीने तो मादीस आकर्षित करण्याचा प्रयत्न करतो. प्रतिस्पर्धी नराला हाकलून देण्यासाठी तो इतर नराच्या अंगावर धावून जातो. अंडी घालण्याआधी एक आठवडा मादी घरटे तयार ठेवते. एका वेळी ती ३–५ अंडी घालते. अंडी निळसर हिरव्या रंगाची असून त्यावर तांबूस ठिपके असतात. अंडी उबविण्याचे काम मादी करते. अंडी उबविण्यासाठी ८–१५ दिवस लागतात. पिलांचे संगोपन नर-मादी दोघेही करतात. दयाळ पक्ष्याचा आयु:काल सरासरी १० वर्षे असतो.
गाणारा पक्षी म्हणून दयाळची ओळख असल्याने बऱ्याच ठिकाणी तो पिंजऱ्यातून पाळला जातो. मनुष्यवसतीच्या आसपास किंवा विरळ वनात तो एकेकटा किंवा जोडीने आढळतो. झुडपामधून वावरताना तो ‘स्वीई स्वीई’ असा आवाज अधूनमधून काढतो. विणीच्या हंगामात त्याचा आवाज अधिक मंजूळ होतो. दिवसभर त्याचे गुंजन चालू असते. इतर पक्ष्यांचेही आवाज तो काढतो.
दयाळ पक्ष्यांची कॉप्सिकस मलबारीसस ही जाती दक्षिण आणि दक्षिण-पूर्व आशियात आढळते. भारतात तो प्रामुख्याने पश्चिम घाट प्रदेशात आढळतो. बांबूच्या वनासारख्या कमी उंचीच्या दाट झाडीत तो राहतो. हाही पक्षी गाणारा म्हणून पिंजऱ्यातून पाळला जातो.
