आले (मुळक्षोड)

आले हे त्याच नावाच्या लहान बहुवर्षायू ओषधीचे मूलक्षोड (जमिनीलगत आडवे वाढणारे मांसल खोड) आहे. हे मूलक्षोड (आल्याचे गड्डे) शाखित असून हाताच्या पंजासारखे असतात. त्यांची बोटे जवळजवळ व एकमेकांना चिकटलेली असतात. ही वनस्पती सिटॅमिनी गणाच्या झिंजीबरेसी कुलातील असून तिचे शास्त्रीय नाव झिंजीबर ऑफिसिनेल आहे. भारत, इंडोनेशिया, वेस्ट इंडीज, उत्तर व पश्चिम आफ्रिका आणि दक्षिण अमेरिका या उष्णकटिबंधातील प्रदेशांत प्रामुख्याने आल्याची लागवड होते. भारतात विशेषत: दक्षिणेकडील भागात आल्याची लागवड केली जाते. दमट व उष्ण हवामानात आल्याची वाढ होत असल्यामुळे मे-जूनच्या दरम्यान आल्याची लागवड होते.

आल्याच्या मूलक्षोडाला असलेल्या डोळ्यांपासून जमिनीवर सु. ६० ते ९० सेंमी. उंच फांद्या येतात. त्यालाच खाली मुळ्या येतात. पाने साधी, लांबट, २० X १.८ सेंमी. आकाराची जिव्हिकाकार आणि रोमहीन असतात. फुले अनियमित, द्विलिंगी व पिवळट हिरवी असून मार्च-एप्रिलमध्ये कणिशावर येतात. फुलातील मोठी पाकळी जांभळट असून तिच्यावर पिवळट ठिपके असतात. फळे क्वचित येतात. लागवडीसाठी निरोगी, भरीव व कमीत कमी एक डोळा असलेले आल्याचे तुकडे बेणे म्हणून वापरतात.

सुकविलेल्या आल्याला ‘सुंठ’ म्हणतात. सुंठ तयार करण्यासाठी आल्याच्या गडड्यांना चिकटलेली माती, मुळ्या व त्यांवरील साल काढून टाकतात. नंतर ते धुवून ७-८ दिवस वाळवितात. अशा प्रकारे सामान्य प्रतीची व भुरकट रंगाची सुंठ तयार करतात. चांगल्या प्रतीची सुंठ तयार करताना आले काही वेळ पाण्यात भिजत घालून त्यावरील साल काढून टाकतात. नंतर ती चुन्याच्या निवळीत भिजत ठेवतात. ८-१० दिवस हे आले वाळविल्यानंतर चांगल्या प्रतीची सुंठ तयार होते. उत्तम प्रतीची पांढरी व आकर्षक सुंठ बनविण्यासाठी गंधकाची धुरी देतात.

आल्याचे रासायनिक घटक पुढीलप्रमाणे असतात: पाणी ८१ %, प्रथिने २.३० %, स्निग्ध पदार्थ १.०० %, कर्बोदके १२.२० %, तंतुमय पदार्थ २.३० % व राख १.२० %. जिंजेरॉल नावाच्या बाष्पनशील तेलामुळे आल्याला विशिष्ट चव असते. आले व सुंठ यांचा उपयोग औषधासाठी व मसाल्यासाठी फार प्राचीन काळापासून केला जात आहे. आले तिखट, उष्ण, उत्तेजक, वायुनाशक व पाचक असून पोटाच्या विकारांवर गुणकारी असते. आलेपाक आणि सुंठसाखर खोकला, पडसे, दमा, मळमळ, ओकारी इत्यादींवर गुणकारी समजतात. जिंजर बीर आणि जिंजर एल ही पेये बनविण्यासाठी आल्याचा उपयोग होतो.


Discover more from मराठी विश्वकोश

Subscribe to get the latest posts sent to your email.