उत्क्रांती (Evolution)

उत्क्रांती म्हणजे क्रमविकास. जीवसृष्टीत अविरत घडत राहणारी बदल-प्रक्रिया. या प्रक्रियेतून लाखो वर्षांच्या कालावधीत आदिजीवांमध्ये बदल होऊन अतिप्रगत प्राणी आणि वनस्पती उत्पन्न झाले आहेत. उत्क्रांती (क्रमविकास) कशी घडून आली, हा आजही…

नायट्रोजन चक्र (Nitrogen cycle)

निसर्गात जैविक आणि अजैविक प्रक्रियांमधून नायट्रोजन (N२) वायूचे वेगवेगळ्या संयुगांत घडून येणारे अभिसरण ‘नायट्रोजन चक्र’ म्हणून ओळखले जाते. या चक्रात विविध क्रियांद्वारे तसेच रासायनिक अभिक्रियांद्वारे नायट्रोजन वायूपासून नायट्रोजनयुक्त संयुगे तयार…

न्यूक्लिइक आम्ले (Nucleic acids)

सर्व सजीवांमध्ये आढळणारे आणि त्यांना आवश्यक असणारे मोठ्या रेणुभाराचे जैव रेणू. रासायनिक दृष्ट्या न्यूक्लिइक आम्ले दोन प्रकारची असतात; डीऑक्सिरिबोन्यूक्लिइक आम्ल (डीएनए) आणि रिबोन्यूक्लिइक आम्ल (आरएनए). १८६९ मध्ये फ्रेडरिक मिशर याने…

परागण (Pollination)

फुलातील परागकण त्याच फुलातील किंवा त्याच जातीच्या दुसऱ्या फुलातील जायांगाच्या कुक्षीवर जाऊन पडण्याच्या घटनेला परागण म्हणतात. सर्व आवृतबीजी (सपुष्प) आणि अनावृतबीजी वनस्पतींमध्ये फलन घडून येण्याआधी परागण व्हावे लागते. सायकस, पाइन…

परासरण (Osmosis)

एखाद्या द्रावणातील द्रवाचे अर्धपार्य पटलातून अतिसंहत द्रावणाकडे होणारे वहन. परासरण ही प्रक्रिया सर्व सजीवांच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक असते. उदा., वनस्पती परासरणाद्वारे जमिनीतील पाणी मुळांमार्फत शोषून घेतात. प्राण्यांमध्ये पेशी आणि शरीरद्रव्ये (पेशीद्रव्य)…

Read more about the article ओक (Oak)
ओक वृक्षाची फळांसह फांदी

ओक (Oak)

फॅगेसी कुलातील सदाहरित तसेच पानझडी वृक्ष. हा वृक्ष मूळचा पश्चिम आशियामधील असून भारतात तो हिमालयाच्या पर्वतीय भागात आढळतो. भारतात आढळणार्‍या ओक या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव क्वर्कस इन्फेक्टोरिया आहे. आतापर्यंत क्वर्कस…

उंबर (Country fig)

वड, पिंपळ, अंजीर इ. वनस्पतींच्या मोरेसी कुलातील हा सदापर्णी वृक्ष आहे. याला संस्कृतमध्ये ‘औदुंबर’ हे नाव आहे. प्रामुख्याने ऑस्ट्रेलिया, श्रीलंका, म्यानमार, भारत इ. देशांत हा आढळतो. या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव…

ऊस (Sugarcane; Noblecane)

भारतात तसेच दक्षिण आशियातील इतर देशांत प्राचीन काळापासून लागवडीत असलेली ही सुपरिचित वनस्पती गवताची एक जाती आहे. पोएसी कुलातील ही वनस्पती असून तिचे शास्त्रीय नाव सॅकॅरम ऑफिसिनॅरम आहे. हिचे मूलस्थान आग्नेय आशिया…

एरंड (Castoroil-plant)

एरंड ही वर्षायू किंवा बहुवर्षायू वनस्पती युफोर्बिएसी कुलातील आहे. तिचे शास्त्रीय नाव रिसिनस कम्युनिस असे आहे. ही मूळची आफ्रिकेतील असून उष्ण प्रदेशातील बहुतेक देशांमध्ये आढळते. भारतात सर्वत्र या वनस्पतीची लागवड केली जाते.…

औषधे (Drugs)

मनुष्य किंवा प्राणी यांच्या रोगांचे निदान करण्यासाठी, रोगांना प्रतिबंध करण्यासाठी किंवा रोगांवर उपचारासाठी वापरण्यात येणारे पदार्थ. वैद्यकीय व्यवसायातील हे एक महत्त्वाचे संसाधन आहे. शारीरिक आणि मानसिक आजार दूर करण्यासाठी किंवा…

कोलेस्टेरॉल (Cholesterol)

कोलेस्टेरॉल हा प्राण्यांच्या पेशींमध्ये आढळणारा एक रासायनिक घटक आहे. तो पृष्ठवंशीय प्राण्यांमध्ये जास्त प्रमाणात, मात्र वनस्पतींत अभावानेच आढळतो. जैविक दृष्ट्या महत्त्वाच्या मेदी अल्कोहॉलांच्या (स्टेरॉल) गटातील हा पदार्थ असून याचे वर्गीकरण…

कोरफड (Indian aloe)

लिलिएसी कुलातील या वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव अ‍ॅलो वेरा असे आहे. तिला कुमारी असेही म्हणतात. या बहुवर्षायू लहान मांसल वनस्पतीचे मूलस्थान भूमध्यसामुद्रिक प्रदेश असून उष्ण कटिबंधात ती सर्वत्र पसरलेली आहे. दक्षिण भारतात ती…

कोतवाल (Drongo)

कोतवाल हा पक्षी डायक्रूरिडी या पक्षी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव डायक्रूरस मॅक्रोसेर्कस आहे. आपल्या तकतकीत काळ्या रंगामुळे कोतवाल पक्ष्याला ‘कोळसा’ असेही नाव पडले आहे. आफ्रिकेपासून आशिया, ऑस्ट्रेलियापर्यंत हा पक्षी आढळतो. कोतवाल…

काकाकुवा (Cockatoo)

काकाकुवा हा सिट्टॅसिडी कुलातील मोठ्या आकाराचा पोपट आहे. हा उष्णकटिबंध प्रदेशांत आढळणारा पक्षी असून याचे शास्त्रीय नाव कॅकॅटोई गॅलेरिटा आहे. या पक्ष्याचे काकाकुवा हे नाव मूळ ‘काकातुआ’ या मलेशियन नावापासून आले आहे.…