काफ्का, फ्रांट्‌स : (३ जुलै १८८३—३ जून १९२४). जर्मन कथाकादंबरीकार. प्राग शहरी जन्म. हा जन्माने चेकोस्लोव्हाक आणि ज्यू वंशाचा होता. त्याने शालेय जीवनात ग्रीक व लॅटिन भाषेचा तसेच इतिहासाचा अभ्यास केला. पुढे रसायनशास्त्र शिकण्यासाठी सुरुवात केली; पण तो अभ्यासक्रम सोडून त्याने कायद्याची पदवी घेतली (१९०६). १९०८ मध्ये एका विमा कंपनीत त्याला नोकरी मिळाली; पण नोकरीच्या जाचक चाकोरीत त्याच्या संवेदनाक्षम मनाची सतत पिळवणूक झाली. प्रकृतीही साथ देत नसल्याने अखेरीस ती सोडली व लेखनकार्यास वाहून घेतले. १९१२ साली त्याची आपल्या प्रेयसीशी ओळख झाली व लग्नही ठरले; परंतु १९१७ मध्ये त्याने जुळलेली सोयरीक तोडून टाकली. १९१३ मध्ये त्याचा पहिला कथासंग्रह प्रकाशित झाला आणि अमेरिका या कादंबरीच्या सुरुवातीचा भागही त्याने त्याच वर्षी प्रसिद्ध केला. १९१५ साली त्याला ‘फाँटेन पारितोषिक’ देण्यात आले.
काफ्काचे आयुष्य शारीरिक व मानसिक यातनांशी झगडण्यातच खर्ची पडले. प्रेमात तो अयशस्वी ठरला. त्याचे कौटुंबिक जीवनसुद्धा दुःखीच होते. मध्यमवर्गीय घरात जन्मलेल्या काफ्काचे दोन भाऊ बालपणीच मृत्युमुखी पडले. तीन बहिणींचा हा एकमेव भाऊ. वडील कापडव्यवसायात मग्न; आई सश्रद्ध व शिक्षणाचे मोल जाणणारी होती. त्याचे वडील स्वभावाने अत्यंत उग्र आणि हुकूमशाही वृत्तीचे होते आणि मुलाच्या वाङ्‍मयीन महत्त्वाकांक्षांना त्यांचा विरोध होता. काफ्काचा मित्र व चरित्रकार मॅक्स ब्रॉड, त्याचा डॉक्टर रोबेर्ट क्लोपश्टोक व त्याची अखेरच्या काळातली मैत्रीण डोरा डायमांट या लोकांनीच त्याला सहानुभूतीपूर्वक साथ दिली.
काफ्काचा स्वतःच्या लेखणगुणांवरील विश्वाससुद्धा डळमळता होता. मृत्यूपूर्वी आपला मित्र मॅक्स ब्रॉड याला त्याने अशी सूचना लिहून ठेवली होती की, आपली सर्व हस्तलिखिते नष्ट करून टाकावी. Der Prozess (१९२५, इं. भा. द ट्रायल, १९३७), Das Schloss (१९२६, इं. भा. द कॅसल, १९३०), Amerika (१९२७, इं. भा. १९३८), ह्या कादंबऱ्या काफ्काचा मित्र मॅक्स ब्रॉड याने काफ्काच्या मृत्यूनंतर प्रकाशित केल्या. In der Strafkolonie (१९१९, इं. भा. इन द पीनल कॉलनी, १९४१), Ein Landarzt (१९१९, इं. भा. द कंट्री डॉक्टर, १९४०), Die Verwandlung (१९१६, इं. भा. मेटमॉर्फसिस, १९३७), हे त्याचे काही उल्लेखनीय कथासंग्रह. यांखेरीज त्याच्या रोजनिश्याही (Tagebucher 1910-1923, इं. भा. द डायरी ऑफ फ्रांट्‌स काफ्का, २ खंड, १९४८-४९) प्रसिद्ध झाल्या आहेत.
१९१७ साली त्याला फुप्फुसाचे दुखणे जडले व तेव्हापासून त्याला नोकरीतून दीर्घकाळ रजा घ्यावी लागली. त्याच्या मृत्यूनंतरच त्याचे बरेचसे लेखन प्रसिद्ध झाले.
वडिलांच्या धाकाचे ओझे त्याने आयुष्यभर बाळगले व ते साहित्यात उतरले. द ट्रायलमध्ये जोसेफ के. नावाच्या नायकाला आपला गुन्हा कोणता, हे माहीत नसूनही कोर्टात आपली बाजू मांडावयाची असते. म्हणून ह्या कादंबरीचे विविध पातळ्यांवरील अन्वयार्थ मांडले गेले. ही कादंबरी कौटुंबिक पातळीवरील लढा चित्रित करते की धार्मिक-वांशिक अत्याचारांविरुद्ध आहे की तो शिक्षणक्षेत्राविरुद्ध आहे की सर्व प्रकारच्या शोषितांच्या अस्तित्वाच्या व्यथांना वाचा फोडणारा आहे, याविषयी मतमतांतरे आहेत. द कॅसलमध्येही विविध यंत्रणांच्या दडपणांमुळे व्यक्ती कशी चिरडली जाते, पिचून जाते, हे स्पष्ट केले आहे. अमेरिका या कादंबरीतील नायक कार्ल रॉसमन कसा आपला साधेपणा, निरागसता, निष्पाप वृत्ती गमावतो, हेही काफ्काने अधोरेखित केले आहे. साठोत्तर कालखंडात ‘Kafkaesque’ (काफ्काएस्क) म्हणजे ‘काफ्काने चित्रित केल्याप्रमाणे’ असा शब्दप्रयोग रुढ साला. जीवन असंगत आहे, निरर्थक आहे; मानवाच्या कृतींनी, विशेषत: लेखनाने, त्यास अर्थपूर्णता देण्याचा प्रयत्न करत राहणे, हीच जीवनाची इतिकर्तव्यता/भागधेय होय, असे मानणाऱ्या अस्तित्ववाद्यांमध्ये म्हणूनच काफ्काची गणना होते.
काफ्का व्हिएन्ना शहराजवळच्या एका शुश्रूषागृहात मरण पावला.
संदर्भ :
- Brod, Max, Eine Biographie, Trans. Humphreys Roberts, G. Franz Kafka : A Biography, New York, 1947.
- Osborne, Charles, Kafka, Edinburgh and London, 1967.
- Tauber’ Herbert, Kafka Trans. Humphreys Roberts, G.; Senhouse, Roger, Franz Kafka : An Interpretation of His Works, New Haven.1948.
- https://www.kafka-online.info/works.htm
समीक्षक : शर्मिला वीरकर
