वाडे : रचना आणि स्थापत्यशैली (Wada : Structure and Architecture)

वाड्याचं बांधकाम संमिश्र प्रकारचे असे. या वाड्यांची, लाकडी किंवा दगडी खांब आणि भारवाही भिंती, आणि त्यावर लाकडी तुळयांचा सांगाडा ही मुख्य संरचना प्रणाली होती. लाकडी तुळयांवर दगडी फरसबंदी आणि त्यावर मातीचा थर, त्यावर शेणाने सारवलेली जमीन किंवा फरसबंदी अशी वरच्या मजल्याची रचना असे. छत हे उतरत्या लाकडी वाश्यांच्या सांगाड्याने तयार केलेले असे. त्यावर भाजलेल्या मातीची अर्धगोलाकार कौलं लावलेली असत. चौकात आणि जोत्यावर दगडी फरसबंदी केलेली असे. सोप्यावर एकतर दगडी फरसबंदी असे किंवा शेणाने सारवलेली जमीन. हे घरमालकाच्या आर्थिक स्तरावर अवलंबून असे.

संरचना प्रणाली ही विशिष्ट प्रमाणाच्या पटीत असे. यातल्या एका प्रमाणाला एक खण असं म्हणत. एक खण म्हणजे दोन खांबांमधलं अंतर. हे अंतर ५’ ते १०’ असे. एका वाड्याचे खण साधारण सारख्याच मापाचे असत. वाड्याची त्रिमितीय रचना ही त्याच्या संरचना प्रणालीशी सुसंगत होती. तसंच, वाड्याचे त्रिमितीय रूप हे त्याच्या आराखड्याचा सरळ सरळ परिपाक होता. वाड्याची सौंदर्यरचना बांधकाम साहित्याशी प्रामाणिक होती. या अर्थाने, वाड्याची वास्तुशैली आणि आधुनिक वास्तुशैली यांची तुलना करता येईल. संरचना प्रणाली आहे त्या रूपात सादर करणं, बांधकाम साहित्य त्याच्या नैसर्गिक रूपात प्रदर्शित करणं, आराखड्याची रचना करताना उपयुक्ततेवर भर, कमीत कमी अलंकृतता आणि साधेपणा ही आधुनिक शैलीची वैशिष्ट्ये वाड्याच्या वास्तुशैलीतही दिसतात.

हे वाडे रस्त्याला लागून असत. बहुतेक वाडे एकमेकांना लागून असल्यामुळे शहरातल्या मध्यवर्ती भागात जागेची बचत होत असे,  उन्हाळा आणि थंडीच्या दिवसात हवामान अनुकूलनही साधले जात असे. वाड्याच्या समोर अंगण नसे तर रस्त्याला लागून ओसरी असे. ही येणाऱ्या जाणाऱ्या लोकांशी, शेजाऱ्या-पाजाऱ्यांशी संवाद साधण्याची जागा होती. रस्त्यावरून येणाऱ्या-जाणाऱ्या पांतस्थाला उन्हात, पावसात इथे आसरा मिळू शके. अरुंद जागा आणि लागून असणारे वाडे, त्याचे पहिल्या आणि वरच्या मजल्यावर सलग दिसणारे सज्जे, घरांचे मजले साधारण सारख्याच उंचीचे असल्यामुळे रस्त्याच्या या कडेपासून त्या कडेपर्यंत मिळणारी घराच्या दर्शनी भागांची सलगता यामुळे रस्त्याकडेला शहरी पोताची एक वेगळीच परिभाषा मिळत असे. घरांच्या मजल्यांची उंची साधारण सारखीच जरी असली तरी मजल्यांची संख्या कमी जास्त असे. त्यामुळे दिसणारी आकाशरेखा फारच चित्तवेधक दिसे.

घटकांचे तपशील आणि त्यातील सौंदर्य : घराच्या आणि घटकांच्या रचनेचे आकृतीबंध हे बांधकामाच्या तपशिलांमधून  आणि बांधकाम साहित्याच्या पोतावरून,  तसंच कारागिरांच्या कौशल्यावर अवलंबून असत.

प्रवेशद्वार हे मोठे असे आणि दोन झडपांचे असे. त्यातल्या एका झडपेमधे मुख्यद्वार बंद असताना स्वतंत्रपणे उघडता येईल अशी दुसरी लहान झडप असे. त्याला दिंडीदरवाजा म्हणत. मोठा दरवाजा बंद असताना हा दिंडी दरवाजा उघडून माणसांना ये-जा करता येत असे. वाड्यांचे दरवाजे नक्षीकाम करून सुशोभित केलेले असत. हत्तीच्या पाठीवर असते तश्या अंबारीप्रमाणे दरवाज्यांवर मेघडंबरीची रचना केलेली असे. गच्चीला आधार देण्यासाठी कोनबैठकांची (Brackets) रचना केलेली असे. या कोनबैठकांवर उत्तम नक्षीकाम केलेले असे. सुरुवातीच्या काळात बांधलेल्या वाड्यात लाकडाच्या उत्तम कोरीवकाम केलेल्या कोनबैठकी वापरलेल्या पाहावयास मिळतात. पुणातल्या ‘विश्रामबाग वाड्यातल्या’ द्वारमंडपावरच्या गच्चीला आधार देण्यासाठी सिंहमुखी, गरुडमुखी आणि मकरमुखी कोनाधारांची रचना करण्यात आली आहे. पुढे ब्रिटिश काळात ओतीव लोखंडाचा बांधकामात वापर सुरू झाल्यानंतर, या काळात विकसित झालेल्या वाड्यांमध्ये ओतीव लोखंडात नक्षीकाम केलेले कोनाधारही वापरलेले दिसून येतात. अर्थात, नक्षीकामाचे हे तपशील घरमालकाच्या आर्थिक आणि सामाजिक श्रेष्ठत्वावर अवलंबून असत. गर्भश्रीमंतांच्या वाड्यात स्तंभ, स्तंभशीर आणि स्तंभमूळ या सगळ्यातच कोरीवकाम केलेले आढळे. ‘बहुपत्री कमानीं (Multifoliated Arches) हे पेशवेकालीन वाड्याचं एक महत्त्वाचं वैशिष्ट्य. या कमानी भारवाही नसून तुळईच्या खाली दोन खांबांमध्ये सुशोभीकरणासाठी वापरल्या जात.

घराच्या जोत्यावरच्या मजल्याच्या खिडक्या लहान असत जेणे करून बाहेरच्या माणसास खिडकीतून डोकावून बघता येत नसे. वरच्या मजल्यावरच्या खिडक्या अरुंद परंतु उंच असत. त्या दोन झडपांच्या असत. त्या झडपा पुन्हा दोन आडव्या भागात विभागल्या जात. जमिनीवर मांडी घालून बसले असता खालची झडप उघडी ठेवली असता बाहेरचे दृश्य दिसे आणि वायुविजन होई. तसेच, उभ्या स्थितीत वरची झडप उघडली असता डोळ्याच्या पातळीत उघडी खिडकी येत असे. या खिडकीच्या वर अजून एक छोटी खिडकी वायुविजनासाठी ठेवलेली असे. एकोणिसाव्या शतकात या खिडकीच्या स्वरूपात अठराव्या शतकातल्या खिडकीचे मूळ ढाचा तसाच राहून काही बदल होत गेले. लाकडी तावदानांच्या ऐवजी काचेची तावदाने आली. कुठे अर्धवर्तुळाकार कमान किंवा गॉथिक कमान दिसू लागली.

गुजरात, राजस्थान आणि उत्तरेकडील हवेल्यांशी तुलना करता मराठी वाडे हे साधे भासतात. अर्थात, हे बांधणारे कारागीर हे राजस्थानहूनच आणले जात. हे  महाराष्ट्रीय वाडे फारसा डामडौल नसलेले, साधे होते. त्याचा आकार, प्रमाण यांची रचना मानवी प्रमाणही साजेशी होती. अर्थात, पेशवे, त्यांचे सरदार आणि इतर अधिकारीवर्ग यांचे वाडे मोठे भव्य असत. शनिवारवाडा ही पेशव्यांची गढी सातखंडी म्हणजे सातमजली उंच होती. जनसामान्यांचे वाडे मात्र एक ते चार मजली असत. सर्वसामान्यांच्या वाड्याचा दर्शनी भाग अतिशय साधा, अरुंद, आणि अनअलंकृत असे. श्रीमंतांच्या वाड्याचा दर्शनी भाग मात्र सज्जे असलेला आणि नक्षीकामाने सालंकृत केलेला असे. काही मोठ्या वाड्यांमध्ये मंदिरे देखील असत. तर लहान वाड्यांमध्ये देवळ्यामध्ये देवाची स्थापना केलेली असे.

संदर्भ :

समीक्षक : श्रीपाद भालेराव

Discover more from मराठी विश्वकोश

Subscribe to get the latest posts sent to your email.