वाकाटककालीन मंदिर-अवशेषांसाठी प्रसिद्ध असलेले महाराष्ट्रातील एक प्राचीन स्थळ. ते गोंदिया जिल्ह्यात, गोंदिया-बालाघाट मार्गावर गोंदियापासून ६ किमी. अंतरावर आहे. नागरा येथील भैरव टेकाडाचे १९७९ ते १९८२ या कालावधीत सलग तीन वर्षे पुरातत्त्वीय उत्खनन केले गेले. यांतील पहिले उत्खनन सलग दोन वर्षे महाराष्ट्र शासनाच्या पुरातत्त्व व वस्तुसंग्रहालय विभागातर्फे अ. प्र. जामखेडकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली झाले, तर तिसऱ्या वर्षी डेक्कन कॉलेज, पुणे यांच्यासोबत संयुक्तपणे शांताराम भालचंद्र देव यांच्या मार्गदर्शनाखाली उत्खनन झाले. या उत्खननांतून वाकाटककालीन मंदिराचे अवशेष उजेडात आले. येथील पुरावशेष १ किमी. त्रिज्येच्या परिसरात विखुरलेले आढळले. त्याचप्रमाणे या टेकाडावर आधुनिक काळात बांधलेले भैरवाचे देऊळ आहे. ही वसाहत तटबंदीयुक्त असल्याचे आढळून आले.
येथील उत्खननात विटांचे बांधकाम असलेल्या वाकाटक काळातील मंदिराचे अवशेष उजेडात आले. हे मंदिर पूर्वाभिमुख असून सुमारे २७ x ४२ मी. आकाराच्या जगती-सदृश (उंच अधिष्ठान) पीठावर उभारलेले आहे. विटांनी बांधलेल्या पायऱ्या पूर्वेकडे असून प्रवेश-सोपानाच्या दोन्ही बाजूंस दोन देवकोष्ठे (कोनाडे) आहेत व ती सर्व बाजूंनी घडीव रचनेने सुशोभित केलेली आढळतात. मंदिराच्या जगतीवरील वेदिबंध उल्लेखनीय आहे. खुरथरावर कुंभथर असून त्यावर घटांतून बाहेर येणाऱ्या पानांची नक्षी आहे. पीठाच्या दोन्ही बाजूंस निर्गम वा प्रवेशाची सोय आहे. सद्यस्थितीत असलेली २.५ मी. उंचीची जगती हे या मंदिराचे खास वैशिष्ट्य आहे. गर्भगृह, अंतराळ व मंडप ५१७ चौमी. क्षेत्रफळ असलेल्या जागेत योजिले होते. गर्भगृह ५ चौमी. क्षेत्रफळ आकाराचे होते व याला भूतप्रणाल (पाणी वाहून नेणारी एक प्रकारची तोटी) आहे. भैरव टेकाडावर सापडलेले शिवलिंग याच मंदिराच्या गर्भगृहातील असावे, असा कयास केला गेला. या शिवलिंगाचा वरील भाग गोलाकार, तर खालील भाग चौरस आहे. एकंदर मंदिराचा आराखडा मध्य प्रदेशातील भूमरा येथील शिवमंदिराशी मिळतजुळता आहे. अ. प्र. जामखेडकरांच्या मते, हे मंदिर इसवी सनाच्या ५ व्या शतकातील असावे.
उत्खननातील इतर उपलब्धींपैकी विटांनी बांधलेल्या पाणी साठविण्याच्या टाकीचा उल्लेख महत्त्वपूर्ण आहे. त्याचप्रमाणे पूजेसाठी वापरल्या जाणाऱ्या पणत्या, दिवे, झाऱ्या यांचे अवशेष व पेटिकाशीर्षक ब्राह्मीलिपीत ‘नारायणो’ असा उल्लेख असलेली स्पटिकमुद्रा सापडली. नागरा येथील पुरावशेषांचा कालखंड इ. स. २५० ते ५५० असा तौलनिक रीत्या निश्चित केला आहे.
संदर्भ :
- Deotare B. C.; Joshi P. S. & Parchure, C. N. Glimpses of Ancient Maharashtra Through Archaeological Excavations, Pune, 2013.
- जामखेडकर, अ. प्र. ‘स्थापत्य व कला – प्रारंभिक ऐतिहासिक कला ते यादव कलाʼ, महाराष्ट्र राज्य गॅझेटियर – महाराष्ट्र इतिहास प्रारंभिक कला , (खंड १ : भाग २), मुंबई, २००२.
समीक्षक – कंचना भैसारे-सरजारे
