अमरुशतक : संस्कृतातील एक प्रसिद्ध शृंगारकाव्य. हे एक गीतिकाव्य आहे. याच्या कर्त्याचा उल्लेख अमरू,अमरूक अशा वेगवेगळ्या प्रकारे केला जातो. या कवीचा काल आणि जीवन यांसंबंधी माहिती मिळत नाही. तथापि काव्यालंकार सूत्रकार वामनाने (सु. ८००) अमरुशतकातील तीन पद्ये त्याच्या कर्त्याचा उल्लेख न करता उद्धृत केली आहेत. याच्या नावाचा पहिला उल्लेख आनंदवर्धनाने (नववे शतक) केलेला आढळतो. आनंदवर्धनाने आणि अभिनवगुप्ताने (सु. ९५०-सु. १०२०) त्याच्या काव्याचा महिमाही सांगितला आहे. आनंदवर्धनांच्या मते हे काव्य मुक्त स्वरूपाचे असले तरीही रसवत्ता आणि भावपूर्ण चित्रण या गुणांमुळे ते प्रबंध काव्याप्रमाणे वाटते. संस्कृत आलंकारिकांनी ध्वनिकाव्य ह्या उत्तम काव्यप्रकारचे उदाहरण म्हणून यातील अनेक पद्ये उद्धृत केलेली आहेत. त्यामुळे अमरूक हा शब्दकवी नाही तर रसकवी आहे असे म्हटले गेले.
आद्य शंकराचार्यांनी अमरुनामक एका राजाच्या देहात प्रवेश करून त्याच्या अंतःपुरातील स्त्रियांशी शृंगार केला आणि शृंगाराचे ज्ञान मिळवून अमरुशतक लिहिले, अशी एका आख्यायिका आहे. रविचंद्राने अमरुशतकावरील कामदा या आपल्या टिकेत हे काव्य आद्य शंकराचार्यांनीच लिहिले हे सिद्ध करण्यासाठी त्यांतील पद्यांचा अर्थ वैराग्यपरही होऊ शकतो, असे दाखविण्याचा प्रयत्‍न केला आहे. या काव्याच्या नावानुसार त्यात वस्तुतः १०० पद्ये पाहिजेत. तथापि निरनिराळ्या हस्तलिखितांतून ९० ते ११५ पद्ये आढळतात. या काव्याचे एकूण चार पाठ आहेत : (१) दक्षिणेकडील वेमभूपालमान्य, (२) बंगालकडील रविचंद्रमान्य, (३) पश्चिम भारतातील अर्जुनवर्मदेवमान्य आणि (४) रामरुद्र-व रुद्रदेवमान्य. या पाठांत पद्यसंख्या, त्यांचा क्रम, पाठभेद इ. बाबतींत पुष्कळ फरक असून सर्व पाठांना समान अशी फक्त ५१ पद्ये आढळतात. यासर्व पाठांत अर्जुनवर्मदेवमान्य पाठ जुना असून तोच विद्वानांत विशेष मान्यता पावला आहे. या ग्रंथावर जवळपास दहा टीका लिहिल्या गेल्या. त्यातील १३ व्या शतकातील अर्जुन वर्मदेव यांनी रसिक संजीवनी ही टीका विद्वत्तापूर्ण आणि मार्मिक आहे.
अमरूशतकातील पद्य शृंगार रसाने परिपूर्ण असून प्रेमिकांची अनेक जिवंत चित्रे यात रंगवलेली आहेत. त्यातून प्रेमिकांच्या भिन्न अवस्था तसेच शृंगार मनोवृत्तीचे सूक्ष्म आणि मनोवैज्ञानिक विश्लेषण कवीने केलेले दिसते. काही पद्यात नवरा परदेशी जाताना विव्हल झालेली पत्नी चित्रित केली आहे, तर काही पद्यात पती परत आल्याची बातमी कानावर आल्यावर सुंदरीच्या डोळ्यांमधून ओसंडणारा हर्ष आणि ओठांवरील आश्वासक स्मित रंगवले आहे.
प्राकृतातील हालाच्या गाहासत्तसई (गाथासप्तशती) प्रमाणेच यातील प्रत्येक पद्य म्हणजे एक स्वयंपूर्ण कविताच असून ते शृंगाराचे कोणते-ना-कोणते विलोभनीय रूप दाखविणाऱ्या लघूचित्रासारखे वाटते. प्रणयाच्या इच्छा, आसक्ती, विरह, पुनर्भेट, समेट, आनंद, दुःख अशा अनेक भावनांचे चित्रण आहे. कवीने निसर्गही प्रणयाचा एक अविभाज्य घटक केला आहे. नाटयशास्त्रात सांगितलेल्या नायक आणि नायिकांपैकी अनेक प्रकारांची ओळख या काव्यातून होते. प्रणयाचे विविध पैलू रंगवण्यात कालिदास आणि भर्तृहरी यांची बरोबरी या कवीने केली आहे, असे अनेक समीक्षकांनी मान्य केले आहे. अमरुशतकात स्त्रीचे प्रेम पवित्र, अविचल आणि निःस्वार्थी असल्याचे दाखवून तिची सहनशीलता आणि सौहार्द यांवर विशेष भर दिला आहे. भावनोत्कटता, रसमाधुर्य, पदलालित्य आणि प्रसाद यांनी हे काव्य नटलेले आहे. संस्कृत साहित्यकारांनी ध्वनिकाव्याची उदाहरणे म्हणून या काव्यातील अनेक पदे उद्धृत केली आहेत. खालील पद्यावरून अमरुशतकातील प्रणयभावनेच्या रम्याविष्काराची कल्पना येऊ येते.
दंपत्योर्निशि जल्पतोर्गृहशुकेनाकर्णितं यद्वच-
स्तत्प्रातर्गुरुसंनिधौ निगदतः श्रुत्वैव तारं वधूः ।
कर्णालम्बितपद्मरागशकलं विन्यस्य चञ्च्वाःपुरो
व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमफलव्याजेन वाग्बन्धनम् ।।
(रात्री प्रेमी युग्माचे प्रेमसंवाद घरातील पोपटाने ऐकले. पोपट त्यांतील ऐकलेली वाक्ये सकाळी वडील मंडळी भोवती असताना मोठ्याने बोलत आहे, हे ऐकून प्रिया खूप लाजली आणि त्याचे तोंड बंद करण्याकरिता तिने आपल्या कानातील पद्मरागमणी डाळिंबाचा दाणा म्हणून त्याच्या चोचीपुढे ठेवला.)
अमरुशतकावर अनेक टीका असून त्यांपैकी अर्जुनवर्मदेवकृत रसिकसंजीवनी, वेमभूपालाची शृंगारदीपिका आणि रविचंद्राची कामदा या विशेष प्रसिद्ध आहेत. हिंदी महाकवी बिहारी आणि पद्माकर यांनी अमरूक यांच्या काही पद्यांचा हिंदीत रसपूर्ण अनुवाद केला आहे. अमरुशतकातील पद्ये जर्मन भाषेतही अनुवादित झालेली आहेत.
संदर्भ :
- परब ,काशिनाथ, पांडुरंग आणि पंडित दुर्गाप्रसाद, अमरुशतक – काव्यमाला, निर्णयसागर, १८८९.
- उपाध्याय, बलदेव, संस्कृत साहित्य का इतिहास, काशी, १९५८.
- दासगुप्त तथा दे, हिस्ट्री ऑफ क्लासिकल लिटरेचर, कलकता, १९३५.
