मानवी भूगोलाची एक मुख्य शाखा. या शाखेत मानवी समाजाच्या विविध पैलूंचा अभ्यास केला जातो. सामाजिक भूगोलाची सर्वमान्य व्याख्या अद्याप झालेली नाही. त्याच प्रमाणे
सामाजिक व सांस्कृतिक भूगोलशास्त्रांचे स्वरूप आणि व्याप्ती यांच्यातील निश्चित सीमारेषेबाबतही संदिग्धता आहे. वेगवेगळ्या भूगोलतज्ज्ञांनी केलेल्या सामाजिक भूगोलाच्या व्याख्यांमध्ये तफावत दिसून येते. एडमंड विल्यम गिल्बर्ट आणि आर्. डब्ल्यू. स्टील या तज्ज्ञांच्या मते, विविध पर्यावरणातील सामाजिक समुदायांचे वितरण व त्यांची जीवनशैली तसेच अधिवास, आरोग्य आणि वेगवेगळ्या लोकसमूहांतील मजुरांची स्थिती यांचे भौगोलिक विश्लेषण म्हणजे सामाजिक भूगोल होय. वेगवेगळ्या तज्ज्ञांनी केलेल्या विश्लेषणानुसार सामाजिक भूगोलात लोकसंख्या, लोकसंख्येचे वितरण व संरचना, स्थलांतर, मानवी वसाहती, मानवाचे सांस्कृतिक वर्तन, वेगवेगळ्या समाजघटकांमधील परस्परसंबंध, सामाजिक गुन्हेगारी इत्यादी मानवी समाजघटकांचा अभ्यास केला जातो.
सामाजिक भूगोल ही नव्याने उदयास आलेली शाखा आहे. समाजाचा आकार जसजसा विस्तृत होऊ लागला, समाजरचना गुंतागुंतीची बनू लागली व सामाजिक समस्यांची संख्या व तीव्रता वाढत गेली, तसतसे विचारवंतांनी आपले लक्ष समाजाच्या अभ्यासाकडे वळविले. या अभ्यासामधूनच सामाजिक भूगोल हा स्वतंत्र विषय विकसित होत गेला. अभिजात युगातील समन्वेषक व इतर व्यक्तींचे लिखित दाखले तसेच विसाव्या शतकातील भूगोलतज्ज्ञांचे संशोधनकार्य यांमधून सामाजिक भूगोलाचा उद्गम स्पष्ट होतो.
प्रसिद्ध ग्रीक चित्रकार व लेखक एल. ग्रेको (डोमेनीको टेऑटॉकॉपूलॉस) यांनी लिहिलेले वर्णनात्मक अहवाल ऐतिहासिक पूर्वोदाहरण म्हणून देता येतील. हीरॉडोटस, थ्यूसिडिडीझ, स्ट्रेबो व अन्य लेखक या संदर्भात जागतिक-सामाजिक विभेदाविषयी पहिले लिखित प्रतिबोधन (मान्यता) देतात. अशा प्रकारची विश्वकोशीय वर्णने पाश्चात्त्य देशांत सतराव्या शतकात अधूनमधून आढळतात. उदा., मार्को पोलो व मिशनऱ्यांचे वृत्तांत. जगाच्या वेगवेगळ्या भागांत तेथील नैसर्गिक पर्यावरणाच्या, विशेषतः हवामानातील भिन्नतेनुसार विविध प्रकारचे सामाजिक जीवन आढळते. एकोणिसाव्या शतकात फ्रेंच समाजशास्त्रज्ञ फ्रेडेरिक ली प्ले यांनी फ्रान्समधील कामगारांच्या कुटुंबातील सामाजिक परिस्थितीचा जो प्रत्यक्ष अभ्यास केला होता, तो सामाजिक भूगोलाचाच अभ्यासविषय होता. जर्मन भूगोलज्ञ फीड्रिख राट्सेल यांच्या अँथ्रॉपोजिऑग्रफी या द्विखंडीय ग्रंथातील तसेच इतर लेखांमधील वर्णन हे सामाजिक भूगोलाशी निगडित होते. त्यांनी प्राकृतिक पर्यावरणाचा व्यक्तीवर व समाजावर होणारा परिणाम स्पष्ट केला. जर्मन भूगोलज्ञ कार्ल रिटर, अलेक्झांडर फोन हंबोल्ट, हूगो हॅसिंगर, रूहल व हेटनर, फ्रेंच भूगोलज्ञ एलीझे रक्ल्यू, अमेरिकन भूगोलज्ञ जॉर्ज पर्किन्स मार्श व ब्रिटिश भूगोलज्ञ एच. जे. मॅकिंडर हे सामाजिक भूगोलशास्त्राचे प्रवर्तक मानले जातात; तथापि ली प्ले यांची सामाजिक सर्वेक्षण चळवळ, राट्सेल यांचा मानवजाती भूगोल आणि फ्रेंच समाजशास्त्रज्ञ एमील द्यूरकेम यांचे समाजरचनेचे शास्त्र (सोशल मॉर्फालॉजी) यांमधून त्यांनी सामाजिक भूगोल या विषयाच्या संदर्भातील अनेक संकल्पना स्पष्ट केल्या. या तीन महत्त्वाच्या विचारधारा या आधुनिक सामाजिक भूगोलशास्त्राच्या विकासाचे आद्य टप्पे मानले जातात. ली प्ले यांच्या अनुयायांच्या लेखनातही या विषयाला धरून विवेचन आढळते. कार्ल रिटर यांनी भौगोलिक प्रदेशाची ‘जैविक एकात्मता’ ही संकल्पना प्रतिपादन केली. यामध्ये नैसर्गिक परिस्थिती आणि तेथील लोकसंख्या व संस्कृती यांच्यात एकात्मता आढळते, असे स्पष्ट केले.
विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात भूगोलतज्ज्ञांनी समाज आणि पर्यावरण यांच्यातील आंतरक्रियांच्या अभ्यासावर विशेष भर दिला. अँग्लो–अमेरिकन परंपरेतील व्यक्ती जॉर्ज विल्सन होक यांचा ‘द स्टडी ऑफ सोशल जिऑग्रफी’ हा शोधनिबंध इ. स. १९०७ मध्ये प्रसिद्ध झाला. त्यात त्यांनी ‘सामाजिक भूगोल’ ही संज्ञा वापरली होती. वाढती लोकसंख्या, मानवी वसाहती, नागरीकरण व त्यामुळे निर्माण होणाऱ्या सामाजिक समस्या इत्यादी अभ्यासविषय सामाजिक भूगोलात समाविष्ट होऊ लागले. कोणत्याही प्रदेशातील मानवी जीवनावर तेथील भौगोलिक परिस्थितीचा प्रभाव पडत असतो. काही भूगोलज्ञांनी तर नैसर्गिक पर्यावरणातील घटकांचा आधार घेऊन असे स्पष्ट केले की, समाजातील मद्यप्राशन, घटस्फोट, बहुविवाहपद्धती, रूढी, परंपरा यांच्या पाठीमागे निसर्ग असतो. व्हीदाल द ला ब्लांश या प्रसिद्ध फ्रेंच भूगोलज्ञांनी राट्सेल यांच्या अतिशयोक्तीपूर्ण पर्यावरणीय निसर्गवाद (नियतिवाद, अशक्यतावाद) या विचारप्रणालीऐवजी संभववाद (शक्यतावाद) ही अधिक लवचिक संकल्पना मांडली. त्यांच्या मते, मानवाला नैसर्गिक पर्यावरणामध्ये इष्ट ते बदल घडवून आणता येतात. त्यांनी भूगोलाच्या अभ्यासात मानवाला केंद्रस्थानी मानले. आधुनिक मानवी व सामाजिक भूगोलाच्या विकासावर व्हीदाल यांच्या विचारांचा फार मोठा प्रभाव पडलेला दिसतो. सुरुवातीच्या काळातील – विशेषतः फ्रेंच – भूगोलज्ञांनी सामाजिक भूगोलाचा अभ्यास प्रादेशिक विवरणशास्त्र या दृष्टीकोनातून केला. एलीझे यांच्या मते, सामाजिक भूगोल हे व्हीदाल द ला ब्लाश व हॅन्स बोबेक यांचेच पुढे चालत आलेले तत्त्वज्ञान होय.
दुसऱ्या महायुद्धापूर्वीच्या काळात सामाजिक भूगोलाच्या घटकांचे पद्धतशीर वर्गीकरण करण्याकडे तसेच या विषयाचा सैद्धांतिक आकृतिबंध मांडण्यावर भूगोलज्ञांनी विशेष भर दिला नव्हता. पीअरी जॉर्ज व माक्सिमीलिएन सोर यांनी पहिल्यांदा असे वर्गीकरण केले (इ. स. १९४३ – १९५३). १९६० च्या दशकातील सामाजिक भूगोलाच्या विकासाचे प्रमुख तीन प्रवाह आढळतात. त्यांपैकी पहिला प्रवाह, कल्याणकारी किंवा मानवतावादी विचारप्रणालीचा. तिचा भर कल्याणकारी अर्थव्यवस्थेच्या आकृतिबंधांतर्गत निवासव्यवस्था, आरोग्य व सामाजिक चिकित्सेवर होता. दुसरा प्रवाह, मूलगामी विचारप्रणालीचा. ती मार्क्स यांच्या तत्त्वज्ञानावर आधारित असून तिचा भर दारिद्र्य व सामाजिक विषमता या समस्यांच्या मूळ कारणांच्या विश्लेषणावर होता. तिसऱ्या प्रवाहाचा भर वांशिक किंवा धार्मिक भिन्नतेच्या अभ्यासावर होता. पाश्चिमात्य भूगोलज्ञांनी प्रामुख्याने सामाजिक कल्याणावर विशेष भर दिलेला आढळतो. कल्याणकारी राज्य म्हणजे सर्व नागरिकांच्या मूलभूत कल्याणाची जबाबदारी स्वीकारून त्यानुसार शासकीय धोरणे व कार्य करणारी राज्यसंस्था होय.
पहिल्या पिढीतील भारतीय भूगोलज्ञ जॉर्ज कुरियन, एस. पी. चतर्जी, एस. एम. अली, सी. डी. देशपांडे, व्ही. एस. गणनाथन, व्ही. एल. एस. प्रकाश राव यांनी राज्यपुनर्रचना, देशाचा नियोजनबद्ध विकास आणि नैसर्गिक संसाधनांचा अधिक कार्यक्षमतेने वापर करणे इत्यादी बाबतींत नियोजन आयोगासारख्या संस्थांचे सल्लागार व मार्गदर्शक म्हणून महत्त्वाची भूमिका पार पाडली. त्यांचे मार्गदर्शन भूगोलविषयांतर्गत होते; परंतु राष्ट्रहिताच्या दृष्टीने समकालीन प्रश्नांना अनुसरून भारतात सामाजिक भूगोल या विषयाबाबत विशेष संशोधन झाले नाही. अलीकडच्या काळात मात्र सामाजिक भूगोलशास्त्रविषयक अभ्यास होऊ लागला आहे.
सामाजिक भूगोल अभ्यासाच्या केंद्रस्थानी मानव आणि समाज असला, तरी त्याच्या स्वरूप व व्याप्तीचे अंतिम प्रारूप कोणते, याविषयी सामाजिक भूगोलज्ञांनी वेगवेगळे विचार मांडले आहेत. त्यामध्ये गिल्बर्ट, टेलर, जे. एम. ह्यूस्टन, डब्ल्यू. फिट्सजेरल्ड, एल्सवर्थ हंटिंग्टन इत्यादींनी सामाजिक भूगोलाची व्याप्ती अधिक स्पष्ट केली आहे. गिल्बर्ट व हंटिंग्टन यांच्या मते, सामाजिक भूगोल हा विषय अत्यंत व्यापक असून त्यामध्ये भौतिक आणि सामाजिक शास्त्रांच्या उपयुक्ततेचा मिलाफ झालेला आहे. या भूगोल शाखेत प्रामुख्याने मानवी समाज व पर्यावरण यांच्या परस्परसंबंधांच्या अभ्यासाचा अंतर्भाव होतो. मानवी समाजाचे अभिक्षेत्रीय वितरण, लोकसंख्येची वाढ, घनता, संरचना, मानवी वंश, मानवी वसाहतींचा उगम, विकास, प्रारूप व त्यांचे वितरण, स्थलांतर, मानव समूहातील शारीरिक व सांस्कृतिक भिन्नता, आर्थिक व्यवसायांतील विविधता इत्यादी विषयांच्या अभ्यासाचा समावेश या शाखेत केला जातो. त्याशिवाय स्त्रिया, वृद्ध, गरीब, अल्पसंख्याक, मनोरुग्ण, गुन्हेगार, सामाजिक विषमता, सामाजिक विकृती, निवासाचे प्रश्न इत्यादी समस्यांची कारणे, उपाययोजना आणि सामाजिक कल्याण यांचा विचार सामाजिक भूगोलज्ञ करीत असतात. त्याच प्रमाणे विविध प्रदेशांतील नैसर्गिक पर्यावरणाचा या सर्व घटकांवर व त्यांच्या अभिक्षेत्रीय वितरणांवर कसा परिणाम होतो, त्याचाही अभ्यास या शाखेत केला जातो. नैसर्गिक व सांस्कृतिक परिस्थितीचा एकत्रित अभ्यास ज्या ज्या विषयांत केला जातो, त्या सर्व विषयांशी सामाजिक भूगोलाचा संबंध येतो. उदा., इतिहास, राज्यशास्त्र, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र, मानसशास्त्र, मानवशास्त्र, पुरातत्त्वविद्या, भाषाशास्त्र इत्यादी. सामाजिक भूगोलाच्या लोकसंख्या भूगोल, वसाहत भूगोल, राजकीय भूगोल, लष्करी भूगोल, ऐतिहासिक भूगोल, पर्यटन भूगोल, वैद्यक भूगोल, वर्तणूक भूगोल, गुन्हेविषयक भूगोल इत्यादी उपशाखा मानल्या जातात. विकसित देशांत सामाजिक भूगोलज्ञांचा विशेष कल नागरी प्रश्नांवर असलेला आढळतो.
आधुनिक समाजात आढळणाऱ्या गुन्हेगारी, बेकारी, घटस्फोट इत्यादी समस्यांचे स्वरूप व कारणे शास्त्रशुद्ध पद्धतीने निश्चित करून त्यांवर परिणामकारक उपाययोजना करणे, हे या शाखेच्या अलीकडील अभ्यासात गृहीत धरले आहे. समाजात निरनिराळ्या जातीधर्मांचे, वंशांचे व संस्कृतींचे लोक एकत्र राहतात. त्यांच्या मनात परस्परांबद्दल कारणपरत्वे काही पूर्वग्रह तयार झालेले असतात. या पूर्वग्रहांचे परिणाम त्यांच्या परस्पर संबंधांवर झालेले आढळतात. सामाजिक भूगोलाच्या संशोधनाने ते पूर्वग्रह कसे निराधार आहेत, हे स्पष्ट करता येते. या विषयाच्या अभ्यासाने वेगवेगळ्या जाती, धर्म, वंश व संस्कृतींच्या लोकांमध्ये सामंजस्याची भावना निर्माण करणे शक्य होते. आधुनिक समाजरचना अतिशय गुंतागुंतीची बनली आहे. या समाजरचनेचे पुरेसे ज्ञान व्यक्तीला झाले तरच ती व्यक्ती या समाजरचनेबरोबर परिणामकारकपणे जुळवून घेऊ शकते. सामाजिक नियोजन करणारे सरकारी अधिकारी, सामाजिक कार्यकर्ते, तंत्रज्ञ इत्यादींना सामाजिक भूगोलशास्त्रीय सिद्धांतांचे ज्ञान असणे आवश्यक असते. त्या ज्ञानाच्या आधारानेच त्यांना सामाजिक नियोजनाची उद्दिष्टे साध्य करण्याचे मार्ग आणि पद्धती निश्चित करता येतील.
अलीकडच्या काळात सामाजिक भूगोलज्ञ, मानव व समाजाच्या सर्वांगीण कल्याणासाठी वेगवेगळ्या अध्यापनपद्धतींचा अवलंब करीत आहेत. उदा., प्रादेशिक, कार्यात्मक, तात्त्विक व एकात्मक दृष्टीकोन, सांख्यिकी, वैयक्तिक व तुलनात्मक अध्यापनपद्धती इत्यादी. शिवाय मानवाच्या आणि समाजाच्या स्वास्थ्यासाठी दारिद्र्य, उपासमार, गुन्हे, वर्णभेद, सामाजिक विषमता, नैसर्गिक आपत्ती इत्यादी बाबींची जाणीवपूर्वक दखल घेऊन अभ्यास केला जात आहे. अशाप्रकारे एकविसाव्या शतकात येऊ घातलेली विविध आव्हाने स्वीकारण्याच्या दिशेने सामाजिक भूगोलाच्या प्रगतीची वाटचाल चालू आहे.
संदर्भ :
- घारपुरे, विठ्ठल, सामाजिक व सांस्कृतिक भूगोल, नागपूर, १९९९.
- Ahmad, Aijazuddin, Social Geography, New Delhi, 1999.
- Brunhes, J., Human Geography, London, 1952.
- Freeman, T. W., A Hundred Years of Geography, London, 1961.
- Taylor, Griffith, Geography in the Twentieth Century, London, 1962.
- Vidal De La Blache, P., Principles of Human Geography, London, 1962.
समीक्षक : मा. ल. चौंडे