येशू ख्रिस्त यांच्या व्यक्तिमत्त्वात व शिकवणीत ख्रिस्ती धर्म केंद्रित झाला आहे. ख्रिस्ती धर्मातील पंथोपपंथांचे पुढीलप्रमाणे तीन मुख्य विभाग आहेत : (१) रोमन कॅथलिक चर्च, (२) ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्च (बिझंटाईन/बायझंटिन संस्कृतीशी व संस्कारविधींशी संबद्ध असलेली सर्व चर्चेस) आणि (३) सोळाव्या शतकातील धर्मसुधारणांमुळे उदयास आलेली वेगवेगळी प्रॉटेस्टंट चर्चेस.
या तीन प्रमुख विभागांतील वेगवेगळ्या धर्मपंथांत (चर्चमध्ये) धार्मिक श्रद्धा व विधी यांबाबतीत बरीच भिन्नता असली, तरी येशू ख्रिस्त यांविषयी असलेले तीन महत्त्वाचे घटक या सर्वांनाच मान्य आहेत. ते तीन घटक पुढीलप्रमाणे होत : (१) जीवन वृत्तांत : येशू ख्रिस्त यांचे जीवन व कार्य यांच्याशी संबंधित असलेल्या घटनांचे संकलन करणारे शुभवर्तमान (गॉस्पेल्स), (२) धर्मसिद्धांत : येशू ख्रिस्त हे एक अद्वितीय व्यक्ती व परमेश्वराचे पुत्र आहेत आणि त्यांच्या द्वारा मानवाला परमेश्वराशी योग्य संबंध प्रस्थापित करता येतो आणि (३) मानवी जीवन : ख्रिश्चन मनुष्य परमेश्वराबद्दल व आपल्या सहकाऱ्यांबद्दल मनात प्रेम बाळगून जीवन व्यतीत करण्याचा प्रयत्न करतो. थोडक्यात, ख्रिश्चन व्यक्ती येशू ख्रिस्त यांच्या आदर्श जीवनाबरहुकूम आपले जीवन व्यतीत करण्याचा प्रयत्न करत असते.
रोमन कॅथलिक चर्च : धर्मसिद्धांत व जीवनमार्ग निश्चित करणाऱ्या अधिकारपदाबद्दल प्रामुख्याने प्रॉटेस्टंट व रोमन कॅथलिक चर्च यांच्यात मतभेद आहे. रोमन कॅथलिक चर्चच्या मते येशू ख्रिस्त यांच्या आधिपत्याखाली चर्चमध्येच सर्वाधिकार केंद्रित झालेले आहेत. चर्चमुळे बायबलला प्रामाण्य प्राप्त झाले आहे, असे ते शिकवतात; तर प्रॉटेस्टंट पंथाचे मत याच्या अगदी उलट आहे. त्यांच्या मते ऐतिहासिकदृष्ट्या येशू ख्रिस्त यांच्या खालोखाल बायबलच सर्वोच्च आहे व चर्चची पवित्र परंपरा दुय्यम आहे. वरील दृष्टिकोणामुळे रोमन कॅथलिक चर्चमध्ये रोमच्या सर्वोच्च अधिकाराला महत्त्वाचे स्थान मिळाले व पोपचे जाहीरनामे हे अंतिम निर्णायक ठरले. पवित्र मरिया (मेरी) यांचे अखंड कुमारीव्रत, त्यांचे पावित्र्य, त्यांचे व ख्रिस्ती संतांचे प्रार्थनेतून चिंतन, प्रभुभोजनाची भाकरी व द्राक्षरस म्हणजे प्रत्यक्ष येशू ख्रिस्त यांचे शरीर व रक्त आहे, असे शाश्वतीपूर्वक मानणे इत्यादी समजुती या दृष्टिकोणातूनच निर्माण झाल्या. उलटपक्षी, प्रॉटेस्टंट पंथाच्या दृष्टिकोणामुळे बायबलमधील वचनांचे भिन्नभिन्न व पुष्कळदा विरोधीही अर्थ पुढे आले व आपलाच आपण लावलेला अर्थच बरोबर आहे, असा दावा प्रत्येक प्रॉटेस्टंट पंथ करू लागला.
ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्च : रोमन कॅथलिक चर्च व ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्च यांचे धर्मसिद्धांत व उपासनापद्धती यांबाबतच्या बऱ्याच गोष्टींबद्दल एकमत आढळते; परंतु ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्चमधील बऱ्याच मंडळी (कम्यूनियन) रोमच्या पोपची अधिसत्ता मान्य करत नाहीत. ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्चचे सर्वोच्च केंद्र कॉन्स्टँटिनोपल येथे आहे, तर रोमन कॅथलिक चर्चचे रोम येथे आहे. रोमन कॅथलिक चर्चचे बरेच धर्मसिद्धांत ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्चला मान्य असले, तरी १०५४ मध्ये ते रोमन कॅथलिक चर्चमधून फुटून वेगळे झाल्यापासून, हे धर्मसिद्धांत ख्रिस्ती धर्माला आवश्यक आहेतच, असे ते मानत नाहीत.
प्रॉटेस्टंट चर्च : चर्चच्या सोळा शतकांच्या प्रवासानंतर त्यापासून अलिप्त होऊन यूरोपभर प्रॉटेस्टंट पंथ निर्माण झाला. पुढे या पंथामध्ये अनेक पंथोपपंथ उदयास आले. त्यांपैकी पुढील पंथ विशेष महत्त्वाचे आहेत : (१) ल्यूथरन चर्च, (२) प्रेसबिटेरियन चर्च, (३) मेथडिस्ट चर्च, (४) अँग्लिकन चर्च, (५) काँग्रिगेशनॅलिझम, (६) रिफॉर्म्ड चर्च आणि (७) बॅप्टिस्ट चर्च.
- ल्यूथरन चर्च : धार्मिक क्रांती घडवून आणताना मार्टिन ल्यूथर (१४८३ – १५४६) यांनी ज्या तत्त्वांचा पुरस्कार केला, ती तत्त्वे व त्या तत्त्वांनुसार असणारी धार्मिक श्रद्धा या पंथात प्रमाण मानतात. पंथातील प्रत्येक चर्चचा कारभार त्या चर्चची संघटना स्वतंत्रपणे पाहात असते. त्याबाबतीत तिला सर्वाधिकार असतात. या पंथाचा ईश्वरविद्येबाबतचा मूलभूत धर्मसिद्धांत असा आहे की, येशू ख्रिस्त यांनी स्वतःचे बलिदान करून मानवाला प्राप्त करून दिलेल्या मुक्तीद्वारे आणि केवळ येशू ख्रिस्त यांच्यावर नितांत श्रद्धा ठेवूनच मानव नीतिमान ठरतो (रोमकरांस पत्र ३:२४). सर्व प्रॉटेस्टंट पंथांत जर्मनीमधील पंथ मोठा आहे. ल्यूथरन पंथाची आंतरराष्ट्रीय कार्यकारी समिती म्हणजे ‘ल्यूथरन वर्ल्ड फेडरेशन’ ही होय.
- प्रेसबिटेरियन चर्च : चर्चच्या शासनाची एक विशिष्ट पद्धत अनुसरणारा हा पंथ आहे. यात न्यायालयातील अधिकारपदांसारखी अधिकारश्रेणी असते. दीक्षित व अदीक्षित सदस्यांचा यात समावेश असतो. कायदे करणे व ते अमलात आणणे तसेच शिस्तभंगाबाबत कारवाई करणे इत्यादी अधिकार सदस्यांना असतात. सर्व प्रेसबिटेरियन सभासदांना समान दर्जा असतो; तथापि त्यांचे दोन वर्ग असतात : (१) दीक्षित धर्मगुरू (ऑर्डेन्ड मिनिस्टर्स) : शिकवणे, उपदेश करणे, प्रभुभोजन देणे ही त्यांची कामे होत व (२) शासक ज्येष्ठ (रूलिंग एल्डर्स) : चर्चच्या धर्मसभेने (काँग्रिगेशन) निवडून दिलेले हे चर्चचे सभासद असतात. चर्चचे शासन व व्यवस्थापन यांच्याकडे असते. या चर्चची एकूण चार अधिकारमंडळे (कोर्ट्स) असतात : (अ) सेशन : हे मंडळ चर्चच्या सभासदांचे असते. त्यात दीक्षित धर्मगुरू व शासक ज्येष्ठ यांचा समावेश असतो. (आ) प्रेसबिटरी : सर्व धर्मगुरू आणि त्या त्या प्रदेशातील आमसभेच्या ज्येष्ठांपैकी किमानपक्षी एक तरी व्यक्ती यांचा त्यांत समावेश असतो. धर्मगुरूंना धर्माधिकार प्रदान करण्याचा व न्यायनिवाडा करण्याचा अधिकार प्रेसबिटर्सना असतो. तसेच सर्व धर्मसभांवरही त्यांची देखरेख असते. (इ) धर्ममंडळ (सिनड) : ठरावीक प्रेसबिटर्समधील धर्मगुरू व शासक ज्येष्ठ यांचा त्यात समावेश असतो. (ई) महासभा (जनरल असेंब्ली) : ठरावीक धर्मगुरू, शासक ज्येष्ठ व प्रतिनिधी यांचा यात समावेश असतो. सर्व धर्मप्रांतांवर त्यांची देखरेख असते.
प्राचीन चर्चच्या अपॉसल काळात अशा तऱ्हेची पद्धत अवलंबण्यात येत होती. धर्मसुधारणापूर्व काळातही काही गटांनी ही पद्धत अवलंबली होती. परंतु जॉन कॅल्व्हिन (१५०९ – ६४) या फ्रेंच प्रॉटेस्टंट धर्मसुधारकांनी फ्रान्स व स्वित्झर्लंड या देशांत धर्मसुधारणा काळात या पद्धतीला आजचे स्वरूप प्राप्त करून दिले.
प्रेसबिटेरियन चर्चच्या तत्त्वज्ञानाचा प्रमाणग्रंथ बायबल होय. बायबल म्हणजे प्रत्यक्ष परमेश्वराचे वचन असून पवित्र आत्म्याने मानवाला त्याचा अर्थ विशद केला आहे, असे ते मानतात. त्याच्या खालोखाल ‘वेस्टमिन्स्टर कन्फेशन’ला ते महत्त्व देतात. १६४७ मध्ये त्यांनी वेस्टमिन्स्टर कन्फेशनचा अंगीकार केला. बाप्तिस्मा व प्रभुभोजन असे दोन पवित्र संस्कार ते पाळतात व परमेश्वराच्या सार्वभौमत्वावर विशेष भर देतात.
- मेथडिस्ट चर्च : जॉन वेस्ली (१७०३ – ९१), चार्ल्स वेस्ली (१७०७ – ८८) व ऑक्सफर्डमधील इतर अनेक विद्यार्थ्यांनी मिळून १७२९ मध्ये या पंथाची स्थापना केली. हे सर्व विद्यार्थी धार्मिक चर्चेसाठी एकत्र जमले होते. ख्रिस्ती धर्माला अभिप्रेत असलेली विहित कर्तव्ये व चर्चचे धार्मिक विधी यांची त्यांना उत्तम जाणीव असल्यामुळे त्यांनी विविध कार्ये पद्धतशीरपणे पार पाडली. त्यांच्या शिस्तपूर्ण व अचूक कार्यपद्धतीला अनुलक्षून त्यांना चेष्टेने ‘मेथडिस्ट’ हे नामाभिधान त्यांच्या विद्यार्थी मित्रांनी बहाल केले. नंतर जॉन वेस्ली यांनी ज्या धार्मिक संस्था स्थापन केल्या, त्यांनाही हेच नाव देण्यात आले.
पूर्वीचे ख्रिस्ती धर्मसिद्धांत, प्रभुभोजनात सहभागिता (फेलोशिप) व शिस्त यांचे पुनरुज्जीवन म्हणजेच मेथडिस्ट पंथ, असे मानले जाते. केवळ येशू ख्रिस्त यांच्यावर विश्वास ठेवल्यामुळेच प्रत्येक मनुष्याला मुक्ती (सॅल्व्हेशन) मिळते, अशी मेथडिस्ट उपदेशकांची शिकवण आहे. पश्चात्ताप पावून परमेश्वराजवळ आपले पापनिवेदन (कन्फेशन) करण्याने नवजीवन प्राप्त होते, असा मेथडिस्ट धर्मसिद्धांत आहे. प्रॉटेस्टंट पंथांपैकी एक पंथ म्हणून १७८४ मध्ये मेथडिस्ट चर्चची स्थापना झाली. १९३९ मध्ये आजच्या स्वरूपात त्याची संघटना व पुनर्रचना करण्यात आली. या चर्चची सर्वसामान्य वार्षिक परिषद ही लोकशाही तत्त्वांनुसार सर्व धर्मगुरू व विशिष्ट परिसरातील प्रतिनिधी मिळून कार्य करते.
बाप्तिस्मा व प्रभुभोजन हे दोनच धार्मिक विधी येशू ख्रिस्त यांनी नेमून दिले आहेत, असे मेथडिस्ट मानतात. धर्माच्या वैयक्तिक अनुभवावर ते विशेष भर देतात व सर्व जग तारले जाईल वा सर्व जगाला मुक्ती मिळेल, अशी आशा ते बाळगतात. ख्रिस्ती धर्माने सांगितल्याप्रमाणे जीवन व्यतीत करण्यावर त्यांचा अधिक भर आहे.
- अँग्लिकन चर्च : इंग्लंडमध्ये धर्मसुधारणेनंतर जी संसद (पार्लमेंट) स्थापन झाली, तिने १५२९ ते ३६ च्या दरम्यान केलेल्या विविध कायद्यातच अँग्लिकन चर्चचा अथवा ‘चर्च ऑफ इंग्लंड’चा जन्म झाला. रोम येथील पोपच्या अधिकारक्षेत्रापासून वेगळे व स्वतंत्र असे ‘इंग्लंड राष्ट्रीय चर्च’ म्हणून ते स्थापन झाले. चर्च ऑफ इंग्लंडच्या प्रेरणेवर आधारलेल्या आणि एकच विश्वास व एकच कार्यपद्धती असलेल्या वेगवेगळ्या देशांतील अँग्लिकन चर्चेसचा मिळून एक ‘अँग्लिकन गट’ बनला आहे. इंग्लंडच्या चर्चचे धर्मसिद्धांत हे प्रामुख्याने बुक ऑफ कॉमन प्रेअरवर म्हणजे ‘समान प्रार्थने’वर आधारित आहेत. ख्रिस्ती धर्माचे विभाजन होण्यापूर्वीचे ‘मतांगीकार’ (क्रीड्स) या पुस्तकात आहेत. तसेच ‘३९ सिद्धांत’ (थर्टिनाइन आर्टिकल्स) मधील धर्मसिद्धांतही इंग्लंडच्या चर्चने स्वीकारले आहेत. या ’३९ सिद्धांतां’चे विवरणही त्यांनी कॉमन प्रेअरच्या पुस्तकातील तत्त्वज्ञानाशी सुसंगत करून घेतले आहे. ख्रिस्ती चर्चच्या पहिल्या चार विश्व धर्मसभांमध्ये (जनरल कौन्सिल्स) पारित झालेले ठराव व सुरुवातीचे बिशप व रोमन धर्मगुरू यांनी लावलेला बायबलचा अर्थ यांनाच या पंथात प्रमाण मानण्यात येते. पोपची चर्चवरील सर्वंकष सत्ता तसेच ख्रिस्ती धर्मसिद्धांत आणि नीतिमूल्ये यांबाबत नवीन तत्त्वे घोषित करण्याचा एकट्या पोपचा सर्वंकष अधिकार अँग्लिकन चर्चला मान्य नाही. तसेच रोमन कॅथलिकांची तत्त्वे व आचारनियमही हा पंथ स्वीकारत नाही. या पंथात प्रार्थनाविधी प्रादेशिक भाषेत करतात. त्यामानाने ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्च आणि अँग्लिकन चर्च यांत कमी मतभेद आहेत; तथापि अँग्लिकन गटातील चर्चेस प्रॉटेस्टंट गटातील चर्चेसपासून मात्र बरीच वेगळी आहेत. कारण अँग्लिकन पंथात त्यांच्या धर्मगुरूंना दीक्षा देण्यासाठी येशू ख्रिस्त यांच्या पहिल्या बारा प्रेषितांच्या परंपरेतीलच बिशप असावा लागतो. दुसरे म्हणजे अँग्लिकन चर्चच्या प्रार्थनाविधीची रचना आणि स्वरूप हे धर्मसुधारणापूर्व काळातील प्रार्थनाविधीचे भाषांतर व त्याचीच सुधारलेली आवृत्ती यांवर आधारित आहे. तिसरे म्हणजे कॅथलिक धर्मसिद्धांत आणि धर्मसुधारणेच्या आंदोलनानंतर बायबल व प्रवचन यांवर देण्यात येणारा भर, या दोहोंचेही मिश्रण अँग्लिकन पंथाच्या आध्यात्मिक भूमिकेत आढळते.
सतराव्या शतकापासून अँग्लिकन चर्चमध्ये अनेक सुधारणा होत गेल्या. त्यामुळे त्यांचा आध्यात्मिक व चर्चविषयक दृष्टिकोण पुष्कळच व्यापक झाला. अठराव्या शतकात झालेल्या पुनरुज्जीवनाच्या (इव्हँजेलिकल रिव्हायव्हल) चळवळीमुळे धार्मिकतेची एक नवीन जाणीव आणि मनःपूर्वक धार्मिक सेवाकार्य करण्याची भावना उत्पन्न होऊन मिशनरी कार्याची त्यांच्यात वाढ झाली. धार्मिक शिक्षण आणि त्या काळातील सामाजिक व नैतिक दोष यांबाबतच्या ख्रिस्ती जबाबदारीविषयीही सखोल जाणीव व्यक्तीत निर्माण झाली. जॉन वेस्ली आणि त्यांचे अनुयायी या कार्यात अग्रभागी होते. त्यांपैकी पुष्कळजण चर्च ऑफ इंग्लंडमधून बाहेर पडून मेथडिस्ट पंथात सामील झाले.
- काँग्रिगेशनॅलिझम : प्रॉटेस्टंट पंथाची चर्च व्यवस्थापना व धर्मसिद्धांत यांवरच हा पंथ आधारलेला आहे. चर्चच्या कारभारातील मूलभूत घटक म्हणजे स्थानिक चर्च होय, असे या पंथाचे मत आहे व तेच त्याचे वैशिष्ट्यही आहे. केवळ धर्मसिद्धांत व श्रद्धा यांविषयीचीच परमेश्वराची इच्छा बायबलद्वारे कळते असे नाही, तर त्याद्वारे चर्चच्या व्यवस्थापनेविषयीची त्याची इच्छाही कळते, असा त्यांचा दृष्टिकोण आहे. या पंथाच्या संस्थापकांचा असा विश्वास होता की, प्रेषितांच्या काळातील दैवी चर्चची जी व्यवस्थापना होती, तिचीच प्रतिमा ते निर्माण करीत आहेत.
स्थानिक चर्चच्या सभासदांना ‘ख्रिस्ती अनुयायी’ असे म्हणण्यात येते. पवित्र त्रैक्या (ट्रिनिटी)वर त्यांचा विश्वास आहे. बायबलला ते फार मान देतात. येशू ख्रिस्त यांच्या शिकवणीनुसार आपले दैनंदिन वर्तन ठेवण्याच्या कराराने ते बांधले गेले आहेत. आपापले अधिकारी स्वतः नेमण्यास, नवीन व्यक्तींना चर्च व्यवस्थापनेत सभासदत्व देण्यास, चुकलेल्यांना शिस्त लावण्यास, स्वीकृत भाषेत आपला विश्वास प्रकट करण्यास व आपल्या कार्याची रूपरेखा आखण्यास स्थानिक चर्च संपूर्णपणे समर्थ असते, असा या पंथाचा विश्वास आहे. पंथातील प्रत्येक स्थानिक चर्चला स्वायत्तता असते. स्थानिक प्रकरणांचा निकाल चर्चमधील सभासदांच्या मताधिक्यानुसार लावतात. येशू ख्रिस्त हेच प्रत्येक चर्चचे एकमेव अधिकारी मानण्यात येते. येशू ख्रिस्त व चर्च यांचा परस्परसंबंध येण्यासाठी बिशप किंवा प्रेसबिटर यांच्यासारख्या मध्यस्थांची आवश्यकता आहे, असे त्यांना वाटत नाही. त्यामुळे इतर प्रॉटेस्टंट पंथांत व रोमन कॅथलिक पंथात दिसून येणारी अधिकारश्रेणी या पंथात आढळून येत नाही. परस्परांबद्दलची जबाबदारी व परस्परांच्या उपयोगी पडण्याची वृत्ती, यांनीच केवळ ही चर्चेस एकत्रित बांधली गेली आहेत. निरनिराळ्या प्रकारच्या संस्था, परिषदा आणि आमसभा स्थापन करून राष्ट्रीय यंत्रणा उभारण्याची काँग्रिगेशनल चर्चला मुभा आहे.
या पंथाच्या धर्मसिद्धांतांचा उगम धार्मिक सुधारणेच्या आंदोलनात आहे. इंग्लंडच्या एलिझाबेथ राणी यांच्या कारकिर्दीत (१५५८ – १६०३) पुष्कळशी कॅल्व्हिनिस्टिक सनातनी मंडळी अँग्लिकन चर्चमधून बाहेर पडली व १५६३ मध्ये त्यांनी हा पंथ स्थापन केला. चर्चमधील अधिकारश्रेणी व प्रार्थनाविधी यांचा त्यांनी निषेध केला. प्रार्थनापद्धती व व्यवस्थापना यांबाबतीत प्रस्थापित चर्च व रोमन कॅथलिक चर्च यांत काही फरक नाही, असे त्यांचे मत होते. या पंथाच्या दृष्टिकोणाची तात्त्विक मांडणी प्रथमतः रॉबर्ट ब्राऊन (सु. १५५० – १६३३) यांनी केली. त्या दृष्टिकोणालाच नंतर ‘काँग्रिगेशनॅलिझम’ असे संबोधण्यात येऊ लागले.
- रिफॉर्म्ड चर्च : मार्टिन ल्यूथर यांच्या पंथसंघटनेपेक्षा हुल्ड्राइख झ्विंग्ली (त्स्व्हिंग्ली) (१४८४ – १५३१) व जॉन कॅल्व्हिन यांची संघटना पसंत करणाऱ्या चर्चेसना ‘रिफॉर्म्ड चर्चेस’ म्हणण्यात येते. यांतही झ्विंग्ली यांच्यापेक्षा कॅल्व्हिन अधिक प्रभावी ठरलेले दिसतात. यूरोपमध्ये रिफॉर्म्ड चर्चेसना सर्वसाधारणपणे ‘कॅल्व्हिनिस्टिक चर्च’ असेच संबोधतात; कारण अनेक देशांत ल्यूथरन चर्चेसनाच प्रॉटेस्टंट चर्च असे म्हणतात. रिफॉर्म्ड चर्च व ल्यूथरन चर्च यांच्यातील प्रमुख भेद प्रभुभोजनाच्या तत्त्वाबाबत आहे. प्रभुभोजनाच्या वेळी प्रार्थनापूर्वक भाकरी व द्राक्षरस घेण्यात येत असता, त्याचे रूपांतर प्रत्यक्ष येशू ख्रिस्त यांच्या शरीरात व रक्तात होते, असा काही पंथांचा विश्वास आहे, तर या भाकरीत व द्राक्षरसातच येशू ख्रिस्त यांच्या शरीराचे व रक्ताचे अस्तित्व आहे, असा इतर काही पंथांचा विश्वास आहे. रिफॉर्म्ड चर्चेस या दोन्हीही विश्वासांना मान्यता देत नाहीत.
मिशनरी कार्य करण्यासाठी ज्या भौगोलिक सीमारेषा घालून दिल्या असतील, त्यांचे उल्लंघन न करणे तसेच मिशनरी कार्यात सहकार्य करून कार्यक्षमता निर्माण करणे या उद्देशाने जगातील सर्व रिफॉर्म्ड चर्चेसना एकत्रित आणणारी एक संघटना १८७५ मध्ये लंडन येथे स्थापण्यात आली. प्रेसबिटेरियन मिशनरी पद्धतीच्या धर्तीवर ही संघटना उभारलेली असून, जवळजवळ १०० चर्चेस या संघटनेची सभासद आहेत. अमेरिकेतील व यूरोपातील अनेक प्रॉटेस्टंट चर्चेस ल्यूथरन चर्चपेक्षा रिफॉर्म्ड चर्चमध्ये जाणेच अधिक पसंत करतात.
- बॅप्टिस्ट चर्च : केवळ ‘नव्या करारा’च्या आधारावर या चर्चेसची संघटना उभारली आहे. धार्मिक सुधारणेच्या काळापासून (सोळावे शतक) बॅप्टिस्ट पंथ हा स्वतंत्र पंथ म्हणून अस्तित्वात आहे. त्यांच्या मते खरा बाप्तिस्मा म्हणजे येशू ख्रिस्त यांच्यावरील विश्वासाची कबुली देणाऱ्या व्यक्तीला संपूर्णपणे पाण्यात बुडवून बाप्तिस्मा देणे. ज्यांचा असा बाप्तिस्मा झाला आहे, म्हणजे ज्यांचा अशा तऱ्हेने पुनर्जन्म झाला आहे, त्याच व्यक्ती चर्चमध्ये येण्यास पात्र ठरतात; तथापि सोळाव्या शतकाच्या मध्यापर्यंत बाप्तिस्म्याच्या या पद्धतीवर विशेष भर देण्यात आला नाही. तसेच पाण्यात बुडवून बाप्तिस्मा देण्याची पद्धतच सर्वांत चांगली आहे, असेही प्रतिपादन करण्यात येत नव्हते. एके काळी या पंथाची ॲनाबॅप्टिस्ट पंथ अशी दुष्कीर्ती झाली होती; परंतु प्रत्यक्षात मात्र ॲनाबॅप्टिस्ट पंथाशी त्याचा कधीच संबंध आला नव्हता.
काही समान मूलभूत तत्त्वे : ख्रिस्ती धर्मातील काही ठळक पंथांचा आपण आतापर्यंत स्थूलमानाने आढावा घेतला. किरकोळ भेदांवर आधारित असे लहानलहान पंथोपपंथ ख्रिस्ती धर्मात अनेक आहेत. त्या सर्वांचाच येथे निर्देश करणे शक्य नाही. ख्रिस्ती धर्मसिद्धांत व आचार पद्धती या बाबतींत जरी वेगवेगळ्या पंथांत भिन्नता दिसून येत असली, तरी धर्माच्या काही मूलभूत सिद्धांतांबाबत मात्र सर्वच पंथांत एकमत आहे. प्रेषितांच्या विश्वासांगीकार यांच्यात ही तत्त्वे साकल्याने आली असून, ती खालीलप्रमाणे दिली आहेत :
प्रकटीकरण : (रेव्हलेशन). परमेश्वराने स्वतःचे स्वरूप व स्वतःच्या इच्छा प्रकट केल्या आहेत आणि त्या बायबलमध्ये आढळतात.
त्रैक्य : परमेश्वर हा शाश्वत, अनादी अनंत आणि चैतन्यरूप आहे. परमेश्वर एकच असून तो तीन समान व शाश्वत व्यक्तींच्या ठायी आहे. पिता, पुत्र व पवित्र आत्मा या त्या तीन व्यक्ती होत.
मानवी स्वरूप : मानवाला भौतिक व आध्यात्मिक अशी दोन्हीही रूपे असतात. त्याचा आत्मा अविनाशी आहे. मानवाने परमेश्वराच्या इच्छेविरुद्ध पाप केले आहे, म्हणून परमेश्वराची पूर्ण सहभागिता त्याला मिळू शकत नाही.
येशू ख्रिस्त यांचे स्वरूप : येशू ख्रिस्त हे परमेश्वराचे पुत्र. पवित्र त्रैक्यातील ही दुसरी शाश्वत व्यक्ती असून तिने मानवी देह धारण केला. येशू ख्रिस्त ही दैवी व्यक्ती असून मानवी व दैवी ही दोन्ही स्वरूपे तिच्या ठायी एकरूप झाली आहेत. त्यांनी कुमारी मातेच्या पोटी घेतलेला जन्म, त्यांच्या अनेक कार्यांतील दैवी चमत्कार, त्यांचा लौकिक मृत्यू, पुनरुत्थान व स्वर्गारोहण या घटना ऐतिहासिक दृष्टीने सत्य आहेत.
समेट : (रिकन्सिलिएशन). परमेश्वराचा व मानवाचा समेट घडवून आणणे, हा मानवदेह धारण करण्यामागील येशू ख्रिस्त यांचा मुख्य उद्देश होता. त्यांचे ते जीवनकार्य होते. येशू ख्रिस्त यांचे मरण व पुनरुत्थान यांद्वारे त्यांनी तारणाचे अथवा मुक्तीचे जे कार्य सिद्ध केले, त्याचा संबंध पवित्र आत्म्याच्या द्वारा मानवाशी येतो व मानवाचे पुनरुज्जीवन होऊन तो पवित्र होतो. परमेश्वर मानवावर जे प्रेम करतो, त्याच्या बदल्यात मानवाने आपल्या दुष्कृत्यांबाबत पश्चाताप करून येशू ख्रिस्त यांच्यावरचा आपला दृढविश्वास व्यक्त केला पाहिजे. परमेश्वराच्या दृष्टीने ख्रिस्ती अनुयायी निष्पाप ठरला, म्हणजे हा समेट पूर्ण होतो.
सहभागिता : ही ख्रिस्ती धर्माच्या अनुयायांना अत्यंत आवश्यक अशी बाब आहे. चर्चच्या व्यवस्थापनेत या सहभागितेचे दर्शन घडते. चर्चचे सभासद होण्यासाठी लहान मुलांना अथवा प्रौढ माणसांना बाप्तिस्मा देणे आवश्यक असते. बाप्तिस्मा घेताना प्रौढ व्यक्तींना ख्रिश्चन श्रद्धेचा अंगीकार करावा लागतो. अशा ख्रिश्चनांशी एकमेकांशी असणारी सहभागिता व त्यांची येशू ख्रिस्त यांच्याशी होणारी सहभागिता यांचा सर्वोच्च आविष्कार पवित्र उपासनेच्या वेळी प्रभुभोजनात होतो.
देवाचे राज्य : (किंग्डम ऑफ गॉड). देवाच्या राज्याच्या विस्ताराची व त्याच्या अंतिम विजयाची आशा या तत्त्वात अभिप्रेत आहे. अलीकडे विविध ख्रिस्ती धर्मपंथांना आपली मूलभूत तत्त्वे एकच आहेत, याची वाढती जाणीव होऊ लागली आहे व आपसांतील क्षुल्लक मतभेद बाजूला ठेवून सर्व पंथांत ऐक्य निर्माण करण्याचे प्रयत्न चालू आहेत. अमेरिकेतील अनेक चर्चेसनी हे ऐक्याचे काम करण्यासाठी ‘नॅशनल कौन्सिल ऑफ चर्चेस ऑफ क्राइस्ट’ स्थापलेले आहे. ही सहकार्याची चळवळ आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही दिसून येते. प्रॉटेस्टंट चर्चेस व ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्चेस यांनी एकत्र येऊन वर्ल्ड कौन्सिल ऑफ चर्चेस ही संघटना स्थापन केलीआहे. भारतात दक्षिणेकडील अनेक ख्रिस्ती धर्मपंथ १९४७ मध्येच एकत्र आले आहेत व या समूहाला त्यांनी ‘चर्चेस ऑफ साउथ इंडिया’ (CSI) असे नाव दिले आहे. उत्तर भारतातील ‘युनायटेड चर्च ऑफ नॉर्दर्न इंडिया’ (CNI) ही संघटना असून त्या संघटनेत ‘अँग्लिकन चर्च’, ‘बॅप्टिस्ट चर्च’, ‘चर्च ऑफ ब्रेदरेन’, ‘डिसायपल्स ऑफ क्राइस्ट’ व ‘मेथडिस्ट चर्च’ ही वेगवेगळी चर्चेस ‘चर्च ऑफ नॉर्थ इंडिया’ या नावाने १९७० मध्ये एकत्र झाली आहेत.
संदर्भ :
- Attwater, Donald, The Christian Churches of the East, 2 Vols., Milwaukee, 1961 – 62.
- Danielou, J.; Marrou, H., The Christian Centuries : The First Six Hundred Years, New York, 1964.
- Hughes, Philip, A History of the Church, 3 Vols., London, 1947.
- Neale, J. G., History of the Holy Eastern Church, 5 Vols., London, 1850.
- Schmemann, A., Historical Road of Eastren Orthodoxy, New York, 1963.
- Whale, J. S., The Protestant Tradition, Cambridge, 1955.
- Zernov, N., Eastern Christianity, New York, 1961.
समीक्षक : फ्रान्सिस कोरिया
