रिचर्ड अर्न्स्ट (Richard Ernst)

अर्न्स्ट, रिचर्ड : (१४ ऑगस्ट १९३३ — ४ जून २०२१). स्व‍िस रसायनशास्त्रज्ञ. अणुकेंद्रीय चुंबकीय अनुस्पंदन किंवा न्यूक्लीय चुंबकीय पंक्तीदर्शनाच्या (एनएमआर; High resolution Nuclear Magnetic Resonance; NMR) उच्च वियोजनावर तंत्रज्ञान विकसित केल्यामुळे त्यांना १९९१ मधील रसायनशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक देण्यात आले. त्यांच्या या परिष्कणामुळे एनएमआर तंत्र हे रसायनशास्त्रातील पायाभूत आणि अतिशय महत्त्वाचे साधन बनले आणि त्याची उपयुक्तता इतर विज्ञान शाखांमध्येही वाढली.

अर्न्स्ट यांचा जन्म स्वित्झर्लंडच्या विंटरथुअर (Winterthur) येथे झाला. लहानपणी त्यांना संगीतात रुची होती आणि व्हायोलिनसेलो ते उत्तम वाजवित असत. परंतु वयाच्या १३व्या वर्षी घरात सापडलेल्या रसायनांच्या संचाने त्यांना रसायनशास्त्राची गोडी लावली. शालेय शिक्षण झाल्यावर त्यांनी झूरिक येथील प्रसिद्ध स्विस फेडरल इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी येथून रासायनिक अभियांत्रिकीची पदविका मिळविली (१९५७). त्यानंतर काहीकाळ सैन्यात नोकरी करून त्यांनी प्राध्यापक हॅन्स गुंथर्ड यांच्या मार्गदर्शनाखाली प्रबंधासाठी संशोधन करण्यास सुरुवात केली. यादरम्यान प्राध्यापक हॅन्स प्रिमास यांच्याबरोबर उच्च वियोजनाच्या न्यूक्लीय चुंबकीय पंक्तीदर्शनावर काम करण्याची संधी अर्न्स्ट यांना मिळाली. न्यूक्लीय चुंबकीय पंक्तीदर्शनाची संकल्पना आणि बांधणी यावर त्यांनी काम केले. त्यांचा प्रबंध भौतिक रसायनशास्त्राच्या क्षेत्रातील न्यूक्लीय चुंबकीय अनुस्पंदन या विषयावर असून त्यांना पीएच.डी. (१९६२) पदवीसुद्धा स्विस फेडरल इन्स्ट‍िट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी येथून मिळविली. त्यानंतर त्यांनी एक वर्ष तेथेच संशोधन व अध्यापनाचे काम केले (१९६३). त्यानंतर ते कॅलिफोर्नियातील पालो आल्टो येथील व्हेरियन असोसिएटस येथे संशोधक म्हणून कार्यरत झाले (१९६३—६८). अमेरिकन शास्त्रज्ञ वेस्टन अँडरसन यांच्यासह संशोधन करून त्यांनी न्यूक्लीय चुंबकीय अनुस्ंपदन पंक्तिदर्शनाच्या तंत्रज्ञानात अधिक अचूकपणा आणला. त्यासाठी त्यांनी मंद प्रसर्प (slow sweep) रेडिओ तरंगांऐवजी प्रखर क्षणिक कालावधीच्या स्पंदांचा (Intense short pulses) वापर केला. या शोधामुळे पंक्तिदर्शनाचे अचूक आलेखन करणे शक्य झाले आणि त्याचा उपयोग इतर अनेक न्यूक्लीय केंद्रकांचे विश्लेषण करण्यासाठी होऊ लागला. नंतर त्यांनी पंक्तिदर्शनाचे प्रयोग व मिळालेल्या माहितीच्या विश्लेषणासाठी संगणक वापराच्या विविध पद्धतींचा शोध लावला. त्यांनतर ते परत फेडरल इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, झूरिकला परत आले (१९६८). या संस्थेतच त्यांना साहायक प्राध्यापक (१९७०), प्राध्यापक (१९७६) या पदांवर पदोन्नती मिळाली आणि तेथूनच ते सेवानिवृत्त झाले (१९९८).

अर्न्स्ट यांनी न्यूक्लीय चुंबकीय पंक्तिदर्शनाचे सुधारित तंत्रज्ञान विकसित केले. त्यांनी रडिओ तरंगांच्या मालिकेचा उपयोग केला. या विकसित तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने मोठ्या रेणूंचे उच्च वियोजनाचे द्व‍िमितीय विश्लेषण तर रासायनिक संयुगे, प्रथिने आणि जैवरेणूंचे त्रिमितीय विश्लेषण करणे शक्य झाले. सुधारित तंत्रज्ञानाचा उपयोग जैवरेणूंच्या इतर पदार्थांबरोबरच्या प्रक्रियेचा अभ्यास, रासायनिक पदार्थांची ओळख आणि रासायनिक प्रक्रियेचा वेग ठरविणे इ.साठीही केला जाऊ लागला. वैद्यकीय क्षेत्रात आज रोगनिदानासाठी वापरल्या जाणारे चुंबकीय संस्पंदनाचा प्रतिमांकन याच तंत्रज्ञानावर आधारलेले आहे.

अर्न्स्ट यांना नोबेल पारितोषिकाखेरीज कोलम्बिया विद्यापीठाने लुईसा ग्रॉस हॉरविट्झ पुरस्कार (१९९१) आणि रसायनशास्त्राचे वूल्फ पारितोषिक (१९९१) देऊन सन्मानित केले आहे. रिचर्ड इंटरनॅशनल सोसायटी ऑफ मॅग्नेटिक रेझोनन्स, अमेरिकन फिजिकल सोसायटी, रॉयल सोसायटी ऑफ लंडन, डॉईशे अ‍ॅकॅडेमी डे नाथुरफोशा, नैसर्गिक शास्त्रज्ञांची जर्मन अकादमी आणि भारत व कोरीयाच्या सायन्स अकादमी इत्यादी अनेक संस्थांच्या सदस्यपदी त्यांची नियुक्ती करण्यात आली. अनेक वैज्ञानिक नियतकालिकांच्या संपादक मंडळावरही ते कार्यरत होते. अनेक एकस्वे त्यांच्या नावावर आहेत.

अर्न्स्ट यांचे स्वित्झर्लंडच्या विंटरथुअर येथे त्यांचे निधन झाले.

कळीचे शब्द : #न्यूक्लीय चुंबकीय पंक्तिदर्शन, #नोबेल पुरस्कार

संदर्भ :